Marek Aureliusz, ostatni z pięciu dobrych cesarzy, zmarł w 180 r. n.e. Nastąpił okres konfliktów i zamieszania.
Po serii wojen domowych rząd wojskowy pod rządami Sewerów przywrócił porządek. Septymiusz Sewer powiedział swoim synom, aby „płacili żołnierzom i ignorowali wszystkich innych”, nadając ton nowej dynastii. Po władcach Sewerów nastąpił okres nieporządku. Przez prawie pięćdziesiąt lat, od 235 do 284 roku, rzymski tron był okupowany przez każdego, kto miał siłę militarną, aby go zdobyć. W tym okresie było 22 cesarzy. Wielu z tych cesarzy zginęło od rąk własnych żołnierzy.
W tym samym czasie imperium nawiedziła seria inwazji. Na wschodzie Persowie dynastii Sasanidów wkroczyli na terytorium rzymskie. Plemiona germańskie napłynęły na Bałkany, Galię i Hiszpanię. Dopiero pod koniec III wieku przywrócono większość granic.
Inwazje związane z problemami gospodarczymi i militarnymi, wojny domowe i zaraza prawie spowodowały upadek ekonomiczny Cesarstwa Rzymskiego w III wieku. Zauważalny był spadek handlu i drobnego przemysłu. Niedobór siły roboczej spowodowany dżumą (choroba epidemiczna) wpłynął zarówno na rekrutację do wojska, jak i na gospodarkę. Produkcja rolna spadła, ponieważ pola zostały spustoszone przez najeźdźców, a nawet częściej przez broniące się armie rzymskie. System monetarny zaczął wykazywać oznaki załamania.
Armie były potrzebne bardziej niż kiedykolwiek, ale trudności finansowe utrudniały płacenie i zwerbowanie większej liczby żołnierzy. W połowie III wieku państwo musiało polegać na zatrudnianiu Niemców do walki pod rzymskimi dowódcami. Żołnierze ci nie rozumieli rzymskich tradycji i nie byli lojalni ani wobec imperium, ani cesarzy.
Reformy Dioklecjana i Konstantyna
Pod koniec trzeciego na początku czwartego wieku cesarstwo rzymskie zyskało nowe życie dzięki staraniom dwóch cesarzy, Dioklecjana i Konstantyna. Imperium zostało zmienione w nowe państwo które obejmowało nową strukturę rządów, sztywny system gospodarczy i społeczny oraz nową religię państwową – chrześcijaństwo.
Wierząc, że imperium rozrosło się i zrobiło się za duże dla jednego władcy, Dioklecjan, który rządził od 284 do 305 lat, podzielił państwo na cztery części, z których każda miała własnego władcę. Potęga militarna Dioklecjana nadal pozwalała mu na zdobycie wyższego statusu i sprawowanie najwyższej władzy. Konstantyn, który rządził od 306 do 337 r., kontynuował, a nawet rozszerzał politykę Dioklecjana.
Obaj władcy znacznie wzmocnili i rozszerzyli biurokrację administracyjną Cesarstwa Rzymskiego. Hierarchia urzędników sprawowała kontrolę na różnych szczeblach władzy. Armia została powiększona do pięciuset tysięcy żołnierzy, w tym żołnierzy niemieckich. Utworzono mobilne jednostki w celu wsparcia oddziałów przygranicznych na zagrożonych granicach.
Reformy polityczne i wojskowe
Dioklecjan i Konstantyn znacznie rozszerzyły dwie instytucje – armię i służbę cywilną – które wyczerpały większość funduszy publicznych. Aby opłacić wojsko i biurokrację, potrzebne były większe dochody. Liczba ludności nie rosła, więc nie można było zwiększyć podstawy opodatkowania.
Dioklecjan i Konstantyn opracowali nową politykę gospodarczą i społeczną, aby poradzić sobie z tymi obciążeniami finansowymi. Aby walczyć z inflacją – gwałtownym wzrostem cen – Dioklecjan wydał w 301 roku edykt cenowy, który ustalił kontrolę płac i cen w całym imperium. Mimo surowych kar nie zadziałał.
Aby zapewnić podstawę podatkową i utrzymać imperium pomimo braku siły roboczej, cesarze wydali edykty, które zmuszały ludzi do pozostania w wyznaczonych im powołaniach. W związku z tym podstawowe zawody, takie jak piekarze i spedytorzy, stały się dziedziczne. Pogorszyły się również losy wolnych dzierżawców. Wkrótce zostali przywiązani do ziemi przez wielkich właścicieli ziemskich, którzy wykorzystali przygnębiające warunki rolnicze, aby powiększyć swoje posiadłości.
Konstantyn rozpoczął swoje panowanie w 306 roku, a do roku 324 został jedynym władcą imperium. Największym projektem Konstantyna była budowa nowej stolicy na wschodzie, w miejscu greckiego miasta Bizancjum nad brzegiem Bosforu. Miasto, ostatecznie przemianowane na Konstantynopol (współczesny Stambuł w Turcji), zostało zbudowane ze względów obronnych i miało doskonałą lokalizację strategiczną. Nazywając go swoim „Nowym Rzymem” Konstantyn wzbogacił miasto o forum, duże pałace i rozległy amfiteatr. Konstantynopol stał się centrum wschodniego imperium rzymskiego i jednym z największych miast świata.
Ogólnie rzecz biorąc, polityka gospodarcza i społeczna Dioklecjana i Konstantyna opierała się na kontroli i przymusie. Taka polityka, chociaż chwilowo skuteczna, na dłuższą metę stłumiła witalność, jakiej późne imperium potrzebowało, aby ożywić swoje słabnące fortuny.
Upadek
Odrestaurowane imperium Dioklecjana i Konstantyna kulało przez ponad sto lat. Po Konstantynie imperium nadal było podzielone na część zachodnią i wschodnią. Stolica zachodniego imperium rzymskiego pozostała w Rzymie. Konstantynopol pozostał stolicą wschodniego imperium rzymskiego. Zachodnie Cesarstwo Rzymskie znalazło się pod coraz większą presją ze strony najeźdźców plemion germańskich. Główny przełom najeźdźców na zachód nastąpił w drugiej połowie IV wieku. Hunowie, którzy przybyli z Azji, przenieśli się do Europy Wschodniej i wywierali presję na germańskich Wizygotów. Wizygoci z kolei ruszyli na południe i zachód, przekroczyli Dunaj na terytorium Rzymu i osiedlili się jako rzymscy sojusznicy. Jednak Wizygoci wkrótce zbuntowali się. Próba powstrzymania przez Rzymian buntu w Adrianopolu w 378 roku doprowadziła do druzgocącej klęski Rzymian.
Coraz więcej Niemców przekraczało teraz granice. W 410 roku Wizygoci złupili Rzym. Inna grupa, Wandale, napłynęła do południowej Hiszpanii i Afryki. Przedostali się do Włoch z północnej Afryki, a w 455 r. również złupili Rzym. (Nasze współczesne słowo wandal pochodzi od tego bezwzględnego plemienia).
W 476 roku niemiecki cesarz Romulus Augustulus został obalony przez germańskiego dowódcę armii. Zwykle przyjmuje się to za datę upadku zachodniego imperium rzymskiego. Seria niemieckich królestw zastąpiła Zachodnie Cesarstwo Rzymskie. Wschodnie Cesarstwo Rzymskie, czy też Cesarstwo Bizantyjskie, nadal rozwijało się dzięki swemu centrum w Konstantynopolu.
Zaproponowano wiele teorii wyjaśniających upadek Cesarstwa Rzymskiego. Obejmują one:
- Nacisk chrześcijaństwa osłabił rzymskie cnoty militarne.
- Tradycyjne rzymskie wartości spadły, gdy nie-Włosi zyskali na znaczeniu w imperium.
- Plaga zmiotła jedną dziesiątą populacji.
- Rzym nie rozwinął się technologicznie z powodu niewolnictwa.
- Rzym nie był w stanie stworzyć działającego systemu politycznego.
Każda z tych teorii może zawierać element prawdy, ale każda z nich została również zakwestionowana. Historia to skomplikowana sieć relacji, przyczyn i skutków. Żadne pojedyncze wyjaśnienie nie może wystarczająco wyjaśnić złożonych wydarzeń historycznych, takich jak upadek wielkiego imperium.
Na przykład zarówno dynastia Han w Chinach, jak i Cesarstwo Rzymskie trwały przez wieki. Oba te imperia były w stanie skutecznie zarządzać dużymi obszarami ziemi. Ustanowili i utrzymali prawa i język. Pomimo prób zjednoczenia podbitych terytoriów oba imperia doświadczyły problemów związanych z pozyskaniem tak dużej ilości ziemi. Obaj próbowali chronić swoje granice murami, fortami i żołnierzami. Obaj jednak ostatecznie padli ofiarą najeźdźców. Armia rzymska na zachodzie nie była w stanie odeprzeć hord ludzi najeżdżających Włochy i Galię. W przeciwieństwie do tego Wschodnie Cesarstwo Rzymskie, które miało przetrwać kolejne tysiąc lat, było w stanie stawić czoła wszystkim najeźdźcom.