Od początków państwa, dynastia królów perskich – Achemenidów – wyłoniła się, by sprawować władzę w całej Azji, od Morza Śródziemnego po północno-zachodnie Indie. Dwa wieki po nieudanej próbie podporządkowania Grecji w V wieku p.n.e. sytuacja się odwróciła, gdy Macedończycy Aleksandra Wielkiego obalili rządy Achemenidów. Perska potęga odrodziła się pod rządami Partów i Sasanidów, którzy od 220 r. zaciekle walczyli z Rzymianami aż do VII wieku.
Imperium Achemenidów
AZJA, EGIPT 550-330 P.N.E.
Zgodnie z perską tradycją Cyrus (panował w latach 559-530 p.n.e.), założyciel imperium Achemenidów, był wasalem Astyagesa, władcy królestwa Medii na północy od ojczyzny Persów. Cyrus pokonał Astyagesa w 550 p.n.e., zapewniając sobie dominację nad wschodnim Iranem, a następnie zdobył Babilon w 539 p.n.e.. Jego spadkobierca, Kambyzes (panował w latach 530-522 p.n.e.), rozszerzył imperium na Egipt, zanim bunt jego brata Bardija doprowadził do jego zabójstwa. W następnych latach wpływowy król Dariusz I (panujący w latach 522-486 p.n.e.) okupował część Libii i północno-zachodnich Indii, a także próbował najechać Grecję, ale koalicja państw greckich pokonała go w 490 r. p.n.e.. Dziesięć lat później, w latach 480-478 p.n.e., Kserkses (rządził w latach 486-465 p.n.e.) poniósł klęskę w podobnym przedsięwzięciu, a impuls ekspansji władców Achemenidów osłabł.
Kryzys i upadek
IV wiek p.n.e. to zaciekłe walki dynastyczne, które podkopały władzę późniejszych władców. Imperium było coraz bardziej zależne od zagranicznych najemników, a ze względu na swoje ogromne rozmiary było podatne na bunt i inwazje. Imperium upadło w latach 330 p.n.e., kiedy Aleksander Wielki pokonał ostatniego cesarza Achemenidów, Dariusza III.
Persepolis
Królewską stolicą imperium Achemenidów było Persepolis, założone przez Dariusza I około 518 roku i połączone z sprawnym systemem królewskich dróg. Podczas gdy administracja rządowa zwykle odbywała się w pałacu w Suzie na zachodzie, Persepolis leżało w sercu królewskiej potęgi Achemenidów.
Miasto skarbów
Dariusz założył swoją nową stolicę na wysokiej równinie około 80 km na południowy zachód od starego perskiego centrum w Pasargadach. Budowniczowie wyrównali sztuczny taras o powierzchni 135 000 m2., na którym wzniesiono szereg pałaców i budynków. Największym z nich była apadana, sala przyjęć, która mogła pomieścić do 10 000 osób. Na schodach prowadzących do apadany widniały płaskorzeźby przedstawiające 20 prowincji imperium, niosących ofiary perskiemu władcy, ponieważ Persepolis mogło dalej służyć jako główny skarbiec Achemenidów. Za panowania Dariusza I zbudowano ogromną Salę Tronową, a za panowania Artakserksesa III (panował 358-338 p.n.e.) kompleks rozbudowywano i zwiększono. W 331 roku Aleksander Wielki zdobył Persepolis, a rok później pożar zrównał je z ziemią.
Religia perska
W sercu perskiego systemu religijnego leżało połączenie tradycyjnych irańskich religii z naukami proroka Zoroastra, który żył około 1000 roku p.n.e. lub w VII wieku p.n.e.. Głosił dualistyczną wiarę, w której najwyższy bóg Ahura Mazda, uosobienie dobra, toczy nieustanną walkę z duchem ciemności, znanym jako Angra Mainju. Achemenidzi mogli nie być czystymi Zoroastrianami i szanowali także inne perskie bóstwa. Ich następcy, Partowie, wznieśli w całym imperium zoroastryjskie ołtarze ogniste, na których stale płonął płomień jako symbol czystości.
Pod rządami Sasanidów, od III wieku n.e. zoroastryzm zaczął nabierać cech religii państwowej, a wyznawcy innych wiar, wcześniej w dużej mierze tolerowanych, cierpieli prześladowania.
Persja Partyjska
IRAN, IRAK 247 P.N.E. – 224 N.E.
W III wieku p.n.e. greccy następcy Aleksandra Wielkiego, Seleucydzi, kontrolowali Persję, ale ich uścisk stracił siłe, a w 247 p.n.e. Partowie zaczęli odrzucać panowanie greckie. Przejęli kontrolę nad szlakami jedwabnymi z Chin, a następnie pod rządami Mitrydatesa I (rządził 171-138 p.n.e.) zwrócili się na zachód, aby zaanektować większość ziem Seleucydów w Mezopotamii. Partia była jednak podzielona politycznie, a jej książęta często zakładali niemal niezależne lenna, co utrudniało dalsze próby ekspansji.
Armia Partów, składająca się z wytrawnych kawalerzystów, była prawie niezwyciężona. Pod Carrhae w 53 p.n.e. zmiażdżyła rzymską armię, rozpoczynając długi okres napięć z Rzymem, zwłaszcza za kontrolę nad Armenią. Pretendenci do tronu ormiańskiego często szukali rzymskiego poparcia przeciwko Partom. Jeden z ich apeli prawie doprowadził do podboju zachodniej Persji przez rzymskiego cesarza Trajana w latach 116-117 n.e. Partowie przeżyli tylko po to, by w III wieku n.e. w południowej prowincji Pars ulec wewnętrznej rewolcie.
Persja Sasanidów
IRAN. IRAK 224-651 N.E.
Persja Partów upadła w 224 roku w wyniku buntu wewnętrznego. Odrodzenie Persji przypadło na Sasanidów, których pierwszy król Ardashir I panował od 224 do 241 n.e.
Królowie Sasanidów, rządzące ze stolicy w Ktezyfonie nad brzegiem Tygrysu, utworzyli bardziej scentralizowane państwo niż Partowie i z łatwością utrzymywali swoją pozycję przeciwko Rzymianom na zachodzie. Do 238 r. zajęli przygraniczne miasta Nisibis i Hatra oraz pod rządami Szapura I (panował 241-272 n.e.) zadali Rzymianom podwójny cios, pokonując najpierw cesarza Gordiana III w 244 n.e. następnie Waleriana w 260 n.e. Wyglądało na to, że Shapur zamierza podbić wschodnie prowincje rzymskie, ale lokalny arabski władca Palmyry w Syrii powstrzymał go.
W ciągu następnych trzech stuleci wahadło wahało się między przewagą Rzymian i Sasanidów w regionie gęsto bronionym przez ufortyfikowane miasta graniczne. Następnie na początku VII wieku. Chosrow II Parwiz (rządził 591-628 p.n.e.) ostatecznie przełamał impas, zajmując rzymską Syrię.
Jednak Cesarstwo Bizantyjskie (wschodnie rzymskie) cofneło wszystkie zwycięstwa Chosrowa. Wyczerpani Sasanidzi padli ofiarą armii arabsko-muzułmańskich najeżdżających z południa i zachodu. Pokonany pod Al-Kadisijją w 637 r. i pod Nehawandem w 642 r., ostatni król Sasanidów, Jazdegerd III (panował w latach 632-651 n.e.), wycofał się na wschód i zginął jako uciekinier pod Merw w Azji Środkowej.