Historia państwowości i kultury starożytnego Egiptu jest podzielona, na kilka okresów. Stare Państwo to czas pojawienia się wczesnego społeczeństwa niewolników i despotycznego państwa, podczas którego ukształtowały się wierzenia religijne charakterystyczne dla starożytnych Egipcjan: kult przyrody i przodków, kult astralny i zaświatów, fetyszyzm, totemizm, animizm, magia. Sztuka plastyczna osiągnęła wysoką dojrzałość form artystycznych.
W Starym i Środkowym Państwie umocniła się centralizacja rządów biurokratycznych i potęga Egiptu, a także chęć rozszerzenia granic jego wpływów na sąsiednie narody. W tym czasie zbudowano gigantyczne grobowce faraonów: piramidy Cheopsa, Chephrenus Mycerinus, unikalne pomniki sztuk pięknych: sfinksy faraona Chefrena w Gizie i faraona Amenemheta III, grobowce Henneny i Henny, posąg Kemesa – ostatniego faraona Państwa Środkowego. O największej z egipskich piramid – Piramidy Cheopsa, która nie ma sobie równych wśród kamiennych konstrukcji świata, świadczy jej kolosalny rozmiar: 146 m wysokości, długość podstawy każdej z czterech ścian – 230 m i ciężka praca jego poddanych.
Nowe Państwo było ostatnim okresem zagranicznej działalności Egiptu, kiedy toczyły się długie wojny podboju w Azji i Afryce Północnej. W tym czasie kwitła architektura świątyń, z których najsłynniejsze to świątynie Amona-Ra w Luksorze i Karnaku, ozdobione dużą liczbą różnych kolumn. Wśród szczytów twórczości artystycznej tego okresu – niezrównany w swoim natchnionym pięknie wizerunek królowej Nefertiti, wspaniała złota maska faraona Tutanchamona, obrazy grobowców w Dolinie Królów pod Tebami. Kontynuowali charakterystyczną dla starożytnego wschodu tradycję przedstawiania głowy i nóg postaci z profilu oraz tułowia – ze strony twarzy. Tradycja ta zanikła dopiero w końcowym okresie schyłku Egiptu, kiedy podobnie jak Babilon został podbity przez Persję. Od tego czasu potomkom pozostały takie arcydzieła, stworzone na innych zasadach estetycznych, jak relief z Memphis „Mourners” i Fayum.
Światopogląd i religia
Dokonania artystyczne starożytnego Egiptu są materialnym ucieleśnieniem szczególnego światopoglądu Egipcjan, których myślenie charakteryzował się dualizmem w traktowaniu świata jako całości, powstałym z jedności i walki dwóch zasad. Znalazło to odzwierciedlenie w podziale wszystkiego na męskie i żeńskie, w opozycji czarnej ziemi doliny Nilu i białego piasku okolicznych pustyń, Górnego i Dolnego Egiptu, w dwoistej naturze władzy faraonów.
W światopoglądzie Egipcjan ukształtował się religijny i mitologiczny system wyobrażeń o wszechświecie i ich kraju. Zgodnie z nauką kapłanów Heliopolis Ziemię otacza niekończąca się otchłań wody, która corocznie obmywa Egipt potopem Nilu. Ten wodny ocean ciemności najpierw wypełnił całą przestrzeń wszechświata, aż słońce wzeszło nad nim, wypierając gęstą ciemność. To bóg słońca Ra stał się stwórcą świata, nadał mu kształt, tchnął w niego powietrze, światło i życie oraz wszedł w pojedynek z siłami wody. Stworzył innych bogów, ludzi, zwierzęta i utrzymuje ustalony porządek świata, odnotowując w zasadach prawdy i sprawiedliwości miejsce każdej istoty we wszechświecie. Kiedy Aton-Ra powróci do swojego prawowitego odpoczynku, czas i przestrzeń przestaną istnieć.
Jednak później kapłani Memfisu zaczęli wierzyć, że jako pierwszy pojawił się nie Słońce, lecz Ptak (Ziemia), który stworzył Niebo, Słońce i zrodził świat swoim życiodajnym słowem.
Społeczeństwo starożytnego Egiptu, w swoich religijnych hymnach, gloryfikowało jedność stworzenia, ale było niezwykle politeistyczne. Dopiero stopniowo w rozgałęzionym panteonie bogów została ustanowiona pewna boska hierarchia, w której kult boga słońca Ra łączył się z innymi kultami, jak w przypadku starożytnego boga państwowego Horusa, przedstawionego jako sokoła słonecznego lub tarczy słonecznej ze skrzydłami ptaka. Z pomocą tych lokalnych bogów niższych od Ra, Egipcjanie mieli nadzieję zbliżyć się do wyższego Bóstwa. Reforma faraona Echnatona, który próbował wprowadzić kult jedynego najwyższego boga słońca, Atona, nie powiodła się z powodu politeizmu starożytnego społeczeństwa egipskiego.
W mitologii egipskiej obrazy bogów niższych od Ra pod wieloma względami (walka o władzę i śmierć) przypominały to, do czego dążyli ludzie w społeczeństwie. W ten sposób bóg umierającej i wskrzeszającej się przyrody, jej życiodajnej siły, Ozyrys , który został zabity przez swojego brata, boga śmierci Seta, z pomocą bogini Izydy pokonał później Seta i został władcą Ziemi. Wskrzeszenie Ozyrysa było uważane przez starożytnych Egipcjan za gwarancję ich osobistego zmartwychwstania i nieśmiertelnego życia po śmierci. Ale przede wszystkim te idee były podstawą kultu faraona, ubóstwienia jego mocy i osoby. Imię „Gore” stało się jednym ze świętych tytułów faraona. Egipcjanie wierzyli, że jako potomek Stwórcy i władcy świata, faraon ma władzę nie tylko nad swoim krajem, ale nad całym wszechświatem. To właśnie ten aspekt podwójnej władzy faraonów, monumentalnie ucieleśniony w okresie Starego Państwa w piramidzie, wskrzeszony z martwych i triumfując nad śmiercią, stał się władcą królestwa umarłych. Jego syn Chefren w postaci sfinksa spokojnie obserwuje odległy horyzont, gdzie rządzi jego niebiański ojciec Ra, a we własnej osobie zachowuje równowagę i spokój na świecie. Tylko dzięki niemu panuje porządek w przyrodzie i społeczeństwie, tylko jemu Egipt zawdzięcza swoim dobrobytem. Takie było uzasadnienie władzy faraona i wyjaśnienie pierwotnego porządku społecznego.
Starożytni Egipcjanie starali się postępować zgodnie z wolą Bożą, więc dla zwykłego człowieka przestrzeganie reguł, zapisanych w zbiórce przepisów i zasad etyki „Maat”, oznaczało sumienną pracę, a urzędnika – uczciwą decyzję. Reguły „Maat” wzywały do miłosierdzia, zobowiązały bogatych do pomocy biednym i uczyły kultury zachowania, dyscypliny, skromności i powściągliwości.
W starożytnym Egipcie, gdzie tylko faraon stał ponad społeczeństwem, wszyscy inni wolni obywatele byli uważani za równych wobec Boga i prawa, kobiety były równe mężczyznom.
Egipcjanie docenili radości życia rodzinnego, które znalazły odzwierciedlenie w literaturze, rysunkach i napisach na ścianach grobowców. Cechą charakterystyczną egipskiego życia był hedonizm (etyka przyjemności). Ziemskie radości były tak cenione w starożytnym Egipcie, że zostały „przeniesione” nawet do nieśmiertelnego życia pozagrobowego, które wydawało się wieczną przyjemnością. Dlatego też Księga Umarłych – największy zbiór tekstów religijnych i magicznych spisanych na zwojach papirusu, w którym gromadzone są mity o życiu pozagrobowym („królestwie umarłych”) – zawiera wiele motywów hedonistycznych.
Wiara w indywidualną nieśmiertelność zrodziła w kulturze starożytnych Egipcjan takie zjawisko, jak chęć pozostawienia pamięci o kimś na wieki, budowanie pomników grobowych – grobowców i piramid. Gdy w epoce Starego królestwa tylko faraonowie mogli „wejść do królestwa umarłych” budując piramidę, to od czasów Państwa Środkowego każdy ma prawo osiągnąć tę „błogość” budując dla siebie grobowiec. To właśnie z powodu wiary w indywidualną nieśmiertelność Egipcjanie, pozbawieni przez społeczeństwo możliwości wyrażania siebie w życiu ziemskim, próbowali uwiecznić swoją duszę i ciało w życiu pozagrobowym, gdzie każdy otrzyma pocieszenie, zrównując się z bogami i faraonami. Wiąże się to z rozpowszechnioną w starożytnej cywilizacji egipskiej tradycją balsamowania i mumifikacji ciał zmarłych.
Wiedza naukowa
W życiu duchowym starożytnego Egiptu dojrzewało i pragnienie rozumnej wiedzy, pozbawionej mistycyzmu. To tutaj po raz pierwszy pojawiła się medycyna praktyczna, a system liczb dziesiętnych w arytmetyce osiągnął pewnego rozwoju. O wysokim poziomie geometrii świadczy perfekcja formy egipskich monumentalnych budowli – piramidy, pałace, świątynie. Starożytni Egipcjanie posiadali również podstawową wiedzę z zakresu algebry, rozwiązywania równań z jedną i dwiema niewiadomymi.
W Egipcie istniał swego rodzaju ośrodek intelektualny – „Dom Życia”, który tworzył święte hymny i pieśni, redagował traktaty teologiczne i filozoficzne, wydawał tzw. książki magiczne – zbiory z różnych dziedzin wiedzy – rytuały magiczne, eksperymentalnie sprawdzone receptury na choroby.
Wynalezienie hieroglificznego pisma egipskiego przyczyniło się do rozwoju takich gatunków literatury jak mity, baśnie, bajki, modlitwy, hymny, lamentacje, epitafia, dzieła dydaktyczne, powieści, teksty miłosne, a nawet dialogi filozoficzne i traktaty polityczne o teorii władzy państwowej. Później był dramat religijny, teatr.
Faraonowie i urzędnicy otaczali się nie tylko myślicielami, mędrcami-doradcami, ale także artystami-architektami, rzeźbiarzami, śpiewakami, tancerzami, muzykami.
W związku z rozwojem sztuki w społeczeństwie starożytnego Egiptu, po raz pierwszy w historii kultury światowej narodził się humanizm. Chociaż starożytni Egipcjanie wierzyli w nieśmiertelność, w ich życiu duchowym istniała antyteza tej idei, w szczególności opisana w zbiorze tekstów Środkowego i Nowego Państwa, zwanym „Pieśnią Harfisty”. Wszystko na Ziemi jest przemijające i kiedyś zniknie. W końcu żaden z umarłych nie przybył z zaświatów, aby opowiedzieć ludziom o losie, który ich czeka. Dlatego należy cieszyć się dobrami ziemskimi.