Konfucjusz to zlatynizowana forma nazwy Kong Fuzi, co w języku chińskim oznacza Master Kong. Pochodził z pomniejszej rodziny szlacheckiej ze stanu Lu w nowoczesnej prowincji Shandong (Szantung), którą założył Książę Zhou.
Jego ojciec zmarł, gdy był Konfucjusz mały, a matka wychowywała go w skromnych warunkach. Konfucjusz założył szkołę filozoficzną zwaną konfucjanizmem, która kładła nacisk na etykę w życiu osobistym i politycznym i która walczyła o akceptację w epoce zwanej Stu Szkół Filozoficznych w Chinach, która trwała od około 600 do 300 roku p.n.e. Do 100 roku p.n.e. Konfucjanizm stał się ideologią państwową Chin, a Konfucjusz został uznany za „Najwyższego Mędrca i Ostatecznego Nauczyciela”. Niewiele osób miało większy wpływ na taką liczbę ludzi przez dwa tysiąclecia.
Chociaż w późniejszych stuleciach wokół Konfucjusza narosło wiele legend, niemniej jednak możliwe jest odtworzenie dość dokładnej jego biografii. Konfucjusz miał wykształcenie odpowiednie dla dżentelmena. Jego hobby to muzyka i łucznictwo, ale musiał zarabiać na życie. Szukał służby rządowej, ale z misją, która miała na celu zreformowanie moralności i zaprowadzenie pokoju. Chiny były w niestabilnym stanie. Dynastia Zhou podupadała, a feudalni lordowie, którzy walczyli o dominację, zwracali niewielką uwagę na moralne przywództwo. W związku z tym Konfucjusz miał niewiele szczęścia w znalezieniu akceptacji dla swoich pomysłów i zwrócił się do nauczania jako narzędzia reform. Był pierwszym w Chinach profesjonalnym nauczycielem pobierającym czesne, ale przyjmującym tylko uczniów uczciwych. Podczas gdy tradycyjne szkoły dla szlachty przygotowywały wykształconych ludzi do wykonywania rozkazów swoich panów, Konfucjusz oczekiwał, że jego uczniowie odegrają dynamiczną rolę w reformowaniu rządu i służbie ludowi. Uczył ponad 3000 uczniów. Większość z nich kontynuowała nauczanie i pogłębianie jego spuścizny, szerząc jego ideały i dyskutując z wyznawcami innych filozofii.
Konfucjusz napisał książkę zatytułowaną Kronika Wiosen i Jesieni, która była kroniką jego państwa Lu. Tytuł książki dał nazwę epoce, którą obejmowała. Konfucjusz dobierał różnych słów do opisu ludzi i wydarzeń którymi wyrażał potępienie lub pochwałę. Ta książka wraz z Yi Jing (Księga przemian); Shu Jing (Księga Dokumentów); Shi Jing (Księga Pieśni); i Li Jing (Księga Rytuałów), stanowią Pięcioksiąg konfucjański Klasycznych Konfucianów i są najbardziej szanowanymi tekstami kultury chińskiej. Konfucjuszowi i jego uczniom przypisuje się kompilację i redagowanie pozostałych czterech ksiąg kanonu, a także pisanie do nich załączników. Jeden z nich, Dialogi konfucjańskie (Lunyu), był zbiorem jego wypowiedzi i rozmów z jego uczniami, które zebrali razem wkrótce po jego śmierci. Lunyu przedstawiają poglądy na rzeczy i wydarzenia i przedstawiają Konfucjusza jako zwykłego człowieka skupionego na tym, by dobrze sobie radzić na tym świecie i nie przejmującego się boskością i światem następnym.
Konfucjusz postrzegał siebie nie jako reformatora czy innowatora, ale jako konserwatora i przekazującego tradycyjne cnoty. Jego celem był powrót Chin do złotych wieków starożytności, do epoki legendarnych królów mędrców Yao, Shun I Yu, a ostatnio do epoki mądrych założycieli dynastii Zhou, królów Wen, Wu, i książę Zhou. Jednak Konfucjusz był rewolucjonistą w tym sensie, że dla niego „wyższy człowiek”, który powinien przewodzić, osiąga ten status nie z urodzenia, ale dzięki edukacji i samodoskonaleniu. Kiedy konfucjanizm został przyjęty jako oficjalna ideologia Chin, to radykalne kryterium oceny wartości ludzkiej doprowadziłoby do stresu związanego z edukacją i wprowadzenia systemu egzaminacyjnego przy rekrutacji urzędników państwowych, który uczynił Chiny merytokracją (System, w którym pozycje uzależnione są od kompetencji, definiowanych jako połączenie inteligencji i edukacji, weryfikowanych za pomocą obiektywnych systemów oceny (np. certyfikatów).
Ponieważ ludzie są istotami społecznymi żyjącymi w społeczeństwie, Konfucjusz zaszczepił następujące ideały postępowania. Jednym z nich było li, które wskazywało na obrzędy, rytuały lub właściwe postępowanie w każdych okolicznościach. Innym był jen, który domagał się miłości i życzliwości dla wszystkich istot. Aby osiągnąć pełny sens, należy je ćwiczyć razem. Ponieważ rodzina jest podstawową komórką społeczną, Konfucjusz nauczał także cnoty – xiao, czyli synowskiej pobożności, która jest honorem i szacunkiem, jakie dzieci są winne swoim rodzicom. Konfucjusz wyjaśnił, że w życiu istnieje pięć kluczowych relacji: między rodzicami a dziećmi, mężem i żoną, starszym i młodszym rodzeństwem, królem i poddanymi oraz przyjaciółmi i sąsiadami. Trzech z pięciu jest w rodzinie, ponieważ rodzina jest mikrokosmosem społeczeństwa i to w rodzinie młodzi uczą się pierwszych lekcji.
Pierwsza z czterech relacji ma wyższy status, ale wiąże się to z większą odpowiedzialnością. Na przykład rodzice muszą nie tylko karmić i ubierać swoje dzieci, ale także wpajać im wartości moralne i dawać przykład dzieciom, które powinny kochać, szanować i być posłusznym rodzicom. Poza rodziną król, który zasługuje na to miano, powinien prowadzić swój lud dobrym przykładem moralnym i dbać o jego dobro; a ludzie powinni go szanować i służyć mu tak, jak służą swoim rodzicom. Jedynym potencjalnie równym stosunkiem są przyjaciele i sąsiedzi, którzy powinni obchodzić się ze sobą w sposób honorowy i humanitarny, ale tu znowu młodsi powinni szanować starszych.
Samodoskonalenie i osobiste cnoty są cechami wyróżniającymi wyższego człowieka, który miał obowiązek służyć społeczeństwu. Konfucjusz nie rzucił wyzwania monarchicznemu systemowi rządów, ale nałożył na osoby sprawujące władzę dużą odpowiedzialność za dobre przewodzenie.
Nie był prorokiem, nie szukał boskiej sankcji dla swoich nauk i wierzył w naturalny i moralny porządek ludzi. Dla Konfucjusza niebo było wiodącą opatrznością, a ludzkie spełnienie można było osiągnąć jedynie poprzez działanie zgodne z wolą nieba. Jak można zrozumieć wolę nieba? Odpowiedzią Konfucjusza było studiowanie historii i literatury, ponieważ w nich znajduje się zbiorowa mądrość ludzkości od starożytności. Boleści swoich czasów przypisywał zaniedbaniu w studiowaniu historii i muzyki oraz nie przestrzeganiu rytuałów. Dlatego cenił starożytne teksty i dlatego potomstwo przypisuje Konfucjuszowi i jego uczniom ich zbiory w kanonach. Chociaż był człowiekiem osobistej pobożności i szacunku, nie przejmował się zbytnio sprawami nieziemskimi. Kiedy uczeń zapytał go o oddawanie czci duchom, Konfucjusz odpowiedział w ten sposób: „Nie wiemy jeszcze, jak służyć ludziom, skąd możemy wiedzieć o służeniu duchom”. O śmierci powiedział: „Nie wiemy jeszcze o życiu, skąd możemy wiedzieć o śmierci?” dodając: „Poświęcaj się właściwym wymaganiom ludzi, szanuj duchów, ale trzymaj dystans – to można nazwać mądrością”.
Uczniowie Konfucjusza kontynuowali jego dzieło nauczania, debatując z innymi szkołami na temat zasad filozoficznych i, jeśli to możliwe, służby publicznej. Wśród jego wielkich wczesnych uczniów był Mencjusz, którego nauki zostały zebrane w dziele noszącym jego imię i który został uhonorowany tytułem Drugiego Mędrca. Innym był Xunzi, który również nadaje swoje imię utworowi. Jednak Xunzi jest nazywany nauczycielem heterodoksyjnym, który odszedł od prawdziwego ducha konfucjanizmu, ponieważ argumentował, że natura ludzka była pierwotnie raczej zła niż dobra, jak twierdzili Konfucjusz i Mencjusz.
Kiedy Chiny w końcu osiągnęły zjednoczenie, w 221 roku p.n.e. pod panowaniem dynastii Qin, podlegały twardej i amoralnej filozofii zwanej legalizmem. Legalistyczni władcy Qin zakazali konfucjanizm i inni nauki filozoficzne i próbowali spalić wszystkie ich książki, pozwalając studiować tylko legalistyczne i praktyczne dzieła. Wielu uczonych konfucjańskich zostało zabitych. Upadek Qin doprowadził do zniesienia zakazu debat filozoficznych. W ciągu stu lat dynastia Han (202 p.n.e. – 220 n.e.) ustanowiła Konfucjanizm jako ideologię państwową, a Konfucjusz został uhonorowany tytułem Pierwszego Mędrca.