Biblia składa się z dwóch głównych części: pisma żydowskie lub Tanach (w dużej mierze identyczne z Chrześcijańskim Starym Testamentem) i Nowy Testament (NT), który jest wyraźnie chrześcijańskimi pismami świętymi. Starożytne teksty z tych dwóch części rozwinęły się na różne sposoby, tworząc Biblię hebrajską i Nowy Testament.
Biblia hebrajska
Tekst hebrajskiej Biblii zawiera zarówno teksty hebrajskie, jak i trochę aramejskie, jest zachowany głównie w tekście masoreckim (TM) (ujednolicony tekst Biblii hebrajskiej, opracowany przez masoretów), będącym produktem głównego nurtu starożytnego judaizmu. Biblia hebrajska osiągnęła swoją ostateczną formę gdzieś w I lub II wieku n.e., ale TM został spisany dopiero około 1000 lat później. TM zawiera spółgłoski, z którymi zapisano głównie język hebrajski i aramejski, wraz z zestawem znaków diakrytycznych wskazujących samogłoski i sposób śpiewania związany z każdym słowem. TM odzwierciedla użycie liturgiczne, zarówno jako tekst śpiewany, jak i poprzez użycie różnych eufemizmów i uwag wyjaśniających.
Starożytne wersje lub tłumaczenia dzielą się na dwie grupy. Jedna grupa obejmuje te, które w całości lub w części opierają się na tekście hebrajskim. Są to greckie (Septuaginta), łacińskie (Wulgata) i Syryjskie (Peszitta). Wszystkie inne starożytne wersje są wersjami pochodnymi jednej z nich. Wersje używane na wschodzie są oparte na języku greckim; obejmują one różne tłumaczenia na język koptyjski, klasyczny etiopski lub geez, ormiański i gruziński. Prawie wszystkie europejskie wersje sprzed reformacji są oparte na Wulgacie.
Z czterech głównych wersji starożytnych najważniejsza jest Septuaginta. Jest najstarszą i najbardziej niezależną; zarówno Wulgata, jak i Peszitta są oparte na tekście hebrajskim, ale wykazują pewną znajomość Septuaginty. Dwujęzyczność, regularne używanie dwóch (lub więcej) języków przez jedną osobę, była powszechna w starożytnym świecie, wśród kupców, skrybów, a nawet zwykłych ludzi. Dwujęzyczna prezentacja pojedynczego tekstu występuje na całym starożytnym Bliskim Wschodzie. Istnieją dwujęzyczne teksty nauczania ze starożytnej Mezopotamii i Anatolii; istnieją dwujęzyczne napisy publiczne z każdego zakątka Bliskiego Wschodu, w tym z Egiptu. Charakterystyczną cechą Septuaginty jest to, że jest to najwcześniejsze tłumaczenie, które jest bardzo długie (tysiące razy dłuższe niż jakikolwiek inny starożytny przekład), ma czysto religijną orientację (a nie edukacyjną lub propagandową).
Tłumaczenie Septuaginty rozpoczęto w III wieku p.n.e. Legenda zachowana w różnych formach, w tym List Aristeasa, przypisuje dzieło pragnieniu greckich Ptolemeuszu z Egiptu, aby mieć kompletną bibliotekę całej światowej myśli i literatury. Ta legenda głosi również, że dzieło zostało wykonane pod bezpośrednią boską inspiracją. Uczeni uważają raczej, że Żydzi podjęli się pracy na rzecz Żydów, na potrzeby liturgii.
Po powstaniu chrześcijaństwa, które w dużej mierze posługiwało się Septuagintą w kulcie, Żydzi przygotowali różne zrewidowane jej wersje na własny użytek. Te poprawki, związane z uczonymi Akwilą, Symmachusem i Teodotem, są bliższe hebrajskiemu tekstu niż właściwej Septuagincie, czasami tak bliskie, że są niezrozumiałe w języku greckim. Orygenes z Aleksandrii zebrał wszystkie te greckie wersje w swojej Heksapli.
Wspólnota chrześcijańska w Europie Zachodniej rozwinęła się z wcześniejszej wspólnoty wschodniej i przejęła jej pismo w bezpośrednim tłumaczeniu z Septuaginty. (w Kościele Greckim Septuaginta jest nadal oficjalnie używaną wersją Starego Testamentu). Z czasem to bezpośrednie tłumaczenie zostało w dużej mierze zastąpione przez Wulgaty – przekład Hieronima.
Uczeni zwracają się do ocalałych fragmentów starej łaciny jako świadków Septuaginty oraz w poszukiwaniu wskazówek dotyczących najwcześniejszego zrozumienia i wykorzystania Pisma przez Kościół Łaciński.
Językiem kulturowo najbliższym starożytnemu hebrajskiemu był aramejski, który był wspólnym językiem starożytnego Bliskiego Wschodu przez ponad tysiąc lat, od VII lub VI wieku p.n.e. aż do powstania islamu. Istnieje wiele starożytnych przekładów Biblii na język aramejski. Te wykonane przez i dla Żydów nazywane są Targums. Są napisane literackimi formami języka aramejskiego, które byłyby zrozumiałe w całym świecie żydowskim przed powstaniem islamu. Istnieje wiele Targums (tłumaczeń), a niektóre z późniejszych Targums wykorzystywały wyszukane parafrazy i oferują obszerne dodatki do tekstu. Główną formą języka aramejskiego używaną wśród chrześcijan jest język syryjski, a tłumaczenie Biblii hebrajskiej na język syryjski jest znane jako tekst Peszitta. Niektóre fragmenty Peszitty odzwierciedlają wiedzę nie tylko o Biblii hebrajskiej, ale także o Targums.
Nowy Testament
W przeciwieństwie do Biblii hebrajskiej, która jest całkowicie poświadczona tylko w jednej formie, grecki Nowy Testament jest poświadczony w wielu formach, w tysiącach starożytnych i średniowiecznych rękopisów. Badanie tych rękopisów rozpoczęło się od XVI-wiecznego holenderskiego uczonego Desideriusa Erasmusa (Erazm z Rotterdamu), który próbował znaleźć najlepszą formę tekstu, szukając tego, który jest najczęściej używany. Teraz uczeni identyfikują najstarszy tekst (a nie najbardziej powszechny) jako najlepszą formę. Z prac Erazma wyłonił się najwcześniejszy grecki tekst masorecki, opracowany po reformacji. Opierało się to w dużej mierze na małych rękopisach (późnoantycznych i średniowiecznych tekstach pisanych małymi literami). Ten tekst, będący podstawą tekstu masoreckiego w Biblii króla Jakuba, jest znany jako textus receptus i został w dużej mierze zastąpiony przez późniejsze studia tekstowe.
Tłumaczenia na syryjski i łacinę sięgają II wieku n.e.; tradycje syryjskie obejmują zarówno Diatessaron (harmonię wszystkich czterech Ewangelii), jak i tłumaczenia poszczególnych Ewangelii. Przekłady koptyjskie pojawiają się w III wieku n.e.; najwcześniejsze są w dialekcie sahidickim. Inne starożytne wersje (etiopskie, ormiańskie, gruzińskie, staro-cerkiewno-słowiańskie) są czasami wartościowe dla tradycji tekstowych.
Najlepsze obszerne teksty w języku greckim to uncialowe rękopisy (pisane w całości dużymi literami), datowane na IV i V wiek. Intensywne badania nad nimi w XVII-XIX wieku doprowadziły do rozpoznania różnych rodzaje tekstów, w które można pogrupować poszczególne rękopisy. Grupa rękopisów bizantyjskich stanowiła podstawę textus receptus, ale jest ona gorsza od grup aleksandryjskich i cesarskich, które były podstawą wydań tekstu masoreckiego i tłumaczeń od końca XIX wieku. Najważniejszymi z nich, z których większość to kompletne Biblie, a zatem obejmują Septuagintę i tekst masorecki, to Vaticanus i Sinaiticus z IV wieku n.e. oraz Kodeks Bezy z V wieku n.e.