Najwcześniejsza cywilizacja indyjska, została stworzona przez starożytną lokalną ludność północnych Indii w trzecim tysiącleciu p.n.e. Jej ośrodki miejskie, Harappa i Mohendżo-Daro, utrzymywały więzi z Mezopotamią i Azją Środkową. Mieszkańcy miast osiągnęli wysokie poziomy w różnych rzemiosłach, zwłaszcza w sztuce drobnych form, których pomniki (statuetki, ryciny na pieczęciach) zachwycają elegancją. W miastach działały doskonałe wodociągi i kanalizacja, co było wówczas niezwykle rzadkie.
Prawdziwy rozkwit starożytnej cywilizacji indyjskiej sięgnął epoki kultury „Rigweda” – czasu powstania zbioru hymnów religijnych, zaklęć magicznych i przykazań rytualnych stworzonych przez kapłanów plemion aryjskich, którzy pojawili się w Indiach w II tysiącleciu p.n.e. po tak zwanej Wielkiej Migracji. Właśnie wtedy, pod koniec II – na początku I tysiąclecia p.n.e., braminizm pojawił się jako rodzaj syntezy wierzeń indoaryjskich (wedyjskich) i wierzeń religijnych poprzedniej lokalnej populacji przedaryjskiej w północnych Indiach.
„Rigweda” stała się teoretyczną podstawą powstania pierwotnego systemu duchowego i ideologicznego braminizmu, a później hinduizmu – ideologicznej podstawy kultury indyjskiej.
W epoce „Rigwedy” zaczął nabierać kształtów i typowo indyjski fenomen, system kastowy. W Rygwedzie po raz pierwszy uzasadniono teoretycznie moralne i prawne motywy podziału społeczeństwa indyjskiego na cztery główne klasy. Następnie opracowano rozbudowany system regulacji życia i zachowania człowieka w zależności od stanu (warny), do którego należał. Według niej małżeństwo uważano za legalne tylko w jednej warnie. To samo dotyczyło wyboru zawodu, czynności domowych (zakaz spożywania posiłków w obecności przedstawicieli innych warn) i tak dalej. Rezultatem długotrwałego rozwoju takich relacji społecznych między ludźmi podzielonymi ze względu na pochodzenie, zawód, był późniejszy podział warn na dużą liczbę mniejszych kast. Wreszcie, we wczesnym średniowieczu ukształtował się kastowy system podziału społeczeństwa indyjskiego. Z drobnymi zmianami przetrwał do dziś.
Reakcją starożytnego społeczeństwa indyjskiego, sprzeciwiającego się nierówności kast, był buddyzm (nauki Buddy – Siddhartha Gautamu, czyli Siakjamuniego, który według legendy uczył w VI wieku p.n.e.). Według niego prawdziwym celem ludzkiego życia jest osiągnięcie nirwany (uspokojenia, wygaśnięcia), czyli całkowite przezwyciężenie ziemskich pragnień i uczuć, wyzwolenie z ziemskich pokus oraz osiągnięcie absolutnego spokoju i błogości w duchowej jedności z Buddą.
Ważną rolę w buddyzmie odegrał przepis o zakazie krzywdzenia istot żywych. Teza ta znalazła się w doktrynie tak nieortodoksyjnej religii indyjskiej jak dżinizm, która wywodzi się z głębi braminizmu.
Buddyzm był rodzajem antytezy braminizmu, przyjmując postać systemu filozoficzno-etycznego, który nie uznawał nierówności kastowych, wyrzekł się kultu bóstw i skupiał się na społeczno-moralnych aspektach ludzkich zachowań. Jednak najpełniejszy zakaz wyrządzania krzywdy zwierzętom zapożyczył hinduizm, który powstał w wyniku transformacji braminizmu w nowych warunkach historycznych. Szczególnie rozwinął się kult świętych zwierząt (małpy, krowy).
Ogólnie termin „hinduizm” oznacza cały tradycyjny indyjski sposób życia: sumę zasad życiowych, norm społecznych i wartości estetycznych, wierzeń i rytuałów, mitów i legend Indian.
Specyfika hinduizmu jako wszechogarniającego systemu życia w starożytnych Indiach znalazła odzwierciedlenie w osobliwej interpretacji dogmatów zapożyczonych z braminizmu na temat dharmy, karmy i reinkarnacji. Najwyższe ze wszystkich dozwolonych „świętym prawem” dharmy przyjemności, starożytni Indianie uważali seksualne. Stąd powszechne erotyczne obrazy na ścianach świątyń i nieśmiertelna „Kama Sutra”.
Starożytni Indianie cieszyli się również licznymi festynami, którym towarzyszyła wesołość, typowe melodie, które przetrwały do naszych czasów, różnorodne rozrywki (walki kogutów, pływanie, występy profesjonalnych muzyków, tancerzy, aktorów dramatycznych) oraz niezwykle powszechny hazard. Z Indii pochodzi gra w szachy. Szachy wyrzeźbione z kości przedstawiają indyjskich królów, wojowników, słonie.
Oryginalność wielu kierunków myśli filozoficznej jest ściśle związana z oryginalnością systemu religijnego. Szczególnie rozpowszechnione i dobrze znane były nauki filozoficzne, które uznawały i racjonalnie uzasadniały autorytet świętej podstawy hinduizmu – wed.
Poglądy filozoficzne odegrały ważną rolę nie tylko w historii i kulturze Indii, ale także w rozwoju światowej nauki. W szczególności są bezpośrednio związane z osiągnięciami różnych kierunków starożytnej nauki indyjskiej: matematyki, chemii, astronomii, medycyny i nauk ścisłych. Powszechnie wiadomo, że indyjscy naukowcy w odległej przeszłości wyprzedzali niektóre odkrycia badaczy europejskich dopiero to się wyrównało w okresie renesansu lub w czasach nowożytnych. W ten sposób jeszcze przed naszą erą w Indiach zestawiono tabele współczynników dwumianowych, które w Europie nazwano później „trójkątami Pascala”. Wybitnym osiągnięciem starożytnej nauki indyjskiej było stworzenie dziesiętnego systemu liczb, którym obecnie posługuje się cały świat. A dzisiaj religijne i filozoficzne koncepcje Indii wszędzie znajdują swoich zwolenników, metody jogi, idee indyjskiego mistycyzmu i transcendentalnej medytacji mają ogromne zainteresowanie.
Kultura artystyczna starożytnego społeczeństwa indyjskiego była nierozerwalnie związana z tradycyjnymi systemami religijnymi i filozoficznymi. Najstarszy poemat epicki w Indiach – „Mahabharata”, autorem którego zgodnie z tradycją jest legendarny poeta Wjasę. Początek tego poematu sięga drugiej połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. Później zawierał wiele mitów, legend, baśni i dydaktycznych (pouczających) opowieści z ustnego folkloru. Główna część Mahabharaty została ukończona w IV-V wieku n.e.
Ramajana to nie mniej wybitny poemat epicki. Opracowany na przełomie VI-II wieku. p.n.e., ten wspaniały epos opowiada nie tylko o wojnach i wyczynach legendarnego bohatera Ramy, ale także przedstawia życie duchowe starożytnych Indii. Znany dramat „Shakuntala” słynnego indyjskiego poety Kalidasa (IV n.e.) oraz dzieła innych wybitnych poetów i pisarzy przesiąknięte religijną i mitologiczną kulturą wierzeń i poglądów filozoficznych tradycyjnych dla starożytnego społeczeństwa indyjskiego.
Idee charakterystyczne dla wierzeń religijnych starożytnych Indian determinowały oryginalność architektury, rzeźby, malarstwa. Hinduizm, buddyzm i dżinizm miały szczególnie głęboki wpływ na sztukę budowlaną i sztuki piękne. Teraz możemy zobaczyć pomniki tej epoki, artystyczne wykonane z metalu lub kamienia gigantyczne posągi Buddy, Brahmy, Wisznu, Śiwy.
Przykładem artystycznego i figuratywnego postrzegania świata przez duchowy pryzmat wierzeń tych religii są freski świątyń jaskiniowych Ajanta oraz kompozycje płaskorzeźbione w skałach świątyń Ellora.
Wpływ sztuki innych starożytnych cywilizacji wschodnich – Mezopotamii, Egiptu, Persji i Chin – jest również odczuwalny w niektórych szczegółach pomników. I nie jest to zaskakujące, ponieważ Indie były na Wielkim Jedwabnym Szlaku, który nie tylko przewoził karawany z towarami, ale także stymulował wymianę kulturalną.
Indie odegrały znaczącą rolę kulturową, rozszerzając w szczególności cywilizacyjny wpływ buddyzmu na inne kraje wschodnie.