Powstanie miast zależy od kilku czynników, ale nic nie jest ważniejsze niż obfite zaopatrzenie w żywność i wodę. Z tego powodu w starożytnym świecie miasta często znajdowały się w pobliżu rzek i wybrzeży. Niektóre przykłady działania tej zasady to miasta Tygrysu i Eufratu w Mezopotamii, Jangcy w Chinach, Indus w Indiach oraz Nil w Egipcie. Inne czynniki mogą również wyjaśniać lokalizację miast. Na przykład Konstantynopol stał się kwitnącym miastem bez dobrej lokalnej ziemi uprawnej lub słodkiej wody ze względu na swoje strategiczne położenie. Zbudowano akwedukty i masywne cysterny, aby sprowadzać wodę z daleka.
Ważne miasta musiały być obronne. Przykładami starożytnych miejsc, które mogły wytrzymać inwazję, było fenickie miasto Tyr, położone na wyspie; Korynt w Grecji miał akropol na wysokim wzgórzu z widokiem na port; i Petra we współczesnej Jordanii, położonej na pustyni, do której można dotrzeć tylko wąską i krętą drogą przez przełęcz. Podobnie Chang’an, starożytna stolica Chin, była chroniona przez pobliskie przełęcze, które powstrzymywały koczowniczych najeźdźców. Przetrwać mogły nawet miasta, które nie miały naturalnych umocnień, np. położona na równinie Sparta czy Rzym, którego siedem wzgórz nad Tybrem nie nadawało się do ochrony, dla tego w obu powstały potężne armie.
Mury ochronne i imponujące pomniki
Mury i fortyfikacje chroniły większość starożytnych miast. Jerycho, jedno z najstarszych miast na świecie (7000 p.n.e.), było znane w Biblii z rzekomo nieprzeniknionych murów, które chroniły 2000 mieszkańców, co czyniło z niego dużą osadę w tamtych czasach. Inne miasta budowały pomysłowe bramy, wieże i fosy jako ochronę przed wrogami. Do miast najbardziej znanych ze swoich bram należały Mykeny (stolica Agamemnona, 1200 p.n.e.), w których znajdowała się słynna „Lwia Brama”, oraz Babilon, który miał wspaniałą Bramę Isztar (550 r. n.e.). Obie te bramy miały za zadanie zarówno imponować, jak i bronić. Stolica Mauretanii, Pataliputra (200 p.n.e.), miała podobno 570 wież i fosę. Fosy były również używane w miastach Majów już w 250 roku n.e.
Władcy udekorowali swoje stolice pomnikami i dziełami publicznymi, aby pokazać swoją moc i zaimponować mieszkańcom i gościom. Dobrym przykładem jest kolosalny kompleks Teotihuacan (450 p.n.e.), położone w pobliżu współczesnego miasta Meksyk. Miał 200 000 mieszkańców i 600 piramid (największa o długości 200 m u podstawy, wysokość 65 m) w mieście. Później Aztekowie opisali je jako „Miejsce Bogów”. Płaskorzeźba monumentalna sztuka Niniwy ukazywała cudzoziemców kulących się ze strachu przed Sennacherybem, królem Asyrii. Egipskie piramidy w Gizie miały umocnić wizerunek faraona jako strażnika maatu, czyli kosmicznej równowagi. Partenon został zbudowany przez Peryklesa, aby zademonstrować prymat Aten wśród greckich miast-państw w V wieku p.n.e.
Wiele wielkich państw wykorzystywało najemników do obrony i niewolników do pracy przy robotach publicznych. Pierwszy cesarz Chin, który zjednoczył kraj w 221 roku p.n.e., zażądał od swego ludu budowy murów, kanałów i dróg. Podobnie w Jerozolimie biblijny król Salomon skazał obcych mieszkańców na niewolę i skazał swoich poddanych na ubóstwo, aby zbudować świątynię, kilka pałaców i inne wielkie projekty. Rzym był w dużym stopniu uzależniony od pracy niewolników, których ludność w 100 roku p.n.e. liczyła jedną trzecią ludności.
Miasta i mity
Ur (5000 p.n.e.) leżało nad brzegiem Eufratu. Ur było przez wieki mezopotamskim centrum religijnym i miejscem słynnej wieży ziggurat, być może czegoś podobnego do wieży Babel. Kilka tysięcy lat później została wymieniona w żydowskiej Biblii jako ojczyzna Abrahama. Mohendżo-Daro i Harappa (2300 p.n.e.) to miasta położone nad brzegiem rzeki Indus i jej dopływu w dzisiejszym Pakistanie. Obie były dobrze zaludnione i zagospodarowane zgodnie z planem urbanistycznym.
Dynastia Shang zbudowała swoje stolice na żyznych, bogatych w muł ziemiach środkowego dorzecza Żółtej Rzeki. Jedna stolica o nazwie Ao była otoczona murem o wysokości 9 m i szerokości 20 m, którego budowa wymagała 19 000 ludzi pracujących przez 330 dni w roku przez 18 lat. Faraonowie rządzili Memfisem i Tebami nad Nilem, a ich miejskie pomniki były świadectwem potęgi i prestiżu Egiptu. Według ich własnych obliczeń, starożytni Egipcjanie nie odczuwali potrzeby kolonizacji w tym okresie, ponieważ uważali, że podrzędni ludzie będą do nich przybywać z zagranicy ze względu na bogate zasoby i wyższą kulturę.
Niektóre z najbardziej spektakularnych starożytnych ośrodków miejskich znajdowały się w obu Amerykach, wzdłuż peruwiańskiej równiny przybrzeżnej, środkowych Andów i Mezoameryki. Każde miasto świętowało swoje powstanie mitologiczną opowieścią. Gdyby miasto zostało nowo założone, domagałoby się ciągłości z innymi znanymi postaciami boskimi i tradycjami, aby wzmocnić swoje dążenie do szacunku.
Różne powody przyciągały ludzi do życia w miastach i debatowali o tym, jak zaprojektować miasta, aby tworzyć „dobre życie”. Miasta odpowiadały na wiele ludzkich potrzeb. Oferowały potencjał dla nobilitacji obywatelskiej (świątynie, szkoły, teatr, biblioteki, sztuki, parki i pałace) lub mogły być wylęgarnią demagogii, dekadencji i chorób. To, jak stworzyć idealne miasto, zmotywowało hebrajskiego proroka Zachariasza (Biblia), greckiego filozofa Platona (Republika) i maurejskiego doradcę politycznego Kautilyę (Arthashastra) do wydania instrukcji dotyczących zarządzania idealnymi miastami.