Okres istnienia społeczeństwa pierwotnego czasowo był najdłuższym w historii ludzkości. Według najnowszych danych pochodzi sprzed co najmniej półtora miliona lat. W Azji i Afryce pierwsze cywilizacje pojawiły się na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. w Europie i Ameryce – w pierwszym tysiącleciu p.n.e. Periodyzacja historii społeczeństwa pierwotnego jest trudnym i dotąd nierozwiązanym problemem naukowym.
We współczesnej nauce istnieje kilka periodyzacji społeczeństwa pierwotnego: ogólne (historyczne), archeologiczne, antropologiczne i inne. Ze szczególnych periodyzacji prymitywnej historii najważniejsza jest archeologia, która opiera się na różnicach w materiale i technice wykonywania narzędzi. W związku z tym historia prymitywnego społeczeństwa jest podzielona na trzy okresy – kamień, brąz i wczesne żelazo.
Epoka kamienia łupanego (około 2 miliony – 6 tysięcy lat temu) jest podzielona na starożytną epokę kamienia lub paleolit i nową epokę kamienia lub neolit. Pomiędzy paleolitem a neolitem istnieje okres przejściowy – mezolit.
Paleolit
Paleolit dzieli się na wczesny (dolny, stary) paleolit (1,5–1 mln lat temu) i późny (górny) paleolit (40-12 tys. lat temu). Mezolit sięga około XII-VI tysiąclecia p.n.e., neolityczne zabytki Europy i Azji pochodzą głównie z VIII-V tysiąclecia p.n.e. Koniec epoki neolitu, kiedy pojawiły się pierwsze narzędzia miedziane, nazywany jest eneolitem.
Periodyzacja archeologiczna umożliwia ogólną periodyzację kultury społeczeństwa pierwotnego: 1) formowanie się społeczeństwa pierwotnego; 2) rozwój pierwotnego społeczeństwa; 3) podział społeczeństwa pierwotnego.
W trakcie formowania się społeczeństwa prymitywnego wyłoniły się początkowe formy jego organizacji, zaczęła się wyłaniać kultura zarówno materialna, jak i duchowa. Początkowa forma organizacji społeczeństwa nazywana jest prymitywnym ludzkim stadem lub prymitywną wspólnotą, której początek prawdopodobnie zbiega się z oddzieleniem człowieka od świata zwierzęcego i utworzeniem społeczeństwa, z produkcją i użyciem narzędzi. Koniec okresu istnienia wspólnoty pierwotnej zbiega się z przejściem od wczesnego do środkowego lub późnego paleolitu.
Podstawą życia starożytnych ludzi było zbieractwo i polowanie, których proporcje w różnych epokach historycznych i w różnych warunkach geograficznych nie były takie same. Nie ulega jednak wątpliwości, że polowanie jako bardziej postępowa część gospodarki w bardziej zdeterminowało rozwój prymitywnych grup ludzkich, ponieważ ta forma pracy zmusiła członków pierwotnej społeczności do ściślejszego zjednoczenia się w jej procesie.
Przejście do nawet najprostszych czynności roboczych mogło odbywać się tylko w zespole, z zachowaniem stadnych zasad postępowania.
Pojawienie się pierwszych narzędzi wiąże się z erą prymitywnej społeczności. Najstarszymi celowo zdobionymi kamiennymi narzędziami były kamyki obite kilkoma szorstkimi wiórami na jednym końcu, a także wióry odłupane z takich kamyków. Używane i tzw. dłuta ręczne z krzemienia, różne ostre końcówki, skrobaki. Używano również narzędzi drewnianych, które nie przetrwały do dziś.
Ogromną rolę w życiu człowieka prymitywnego miał ogień, którego użycie świadczyło o panowaniu człowieka nad niezwykle potężną siłę natury. Ogień dostarczał ciepło, służył do gotowania, opalania części do drewnianych narzędzi, do polowań.
Przez długi czas uważano, że jedynym miejscem zamieszkania człowieka w epoce prymitywnej społeczności były jaskinie. Znaleziono jednak kilka osad z zabudową mieszkaniową.
Pojawienie się współczesnego człowieka było ściśle związane z rozwojem działalności produkcyjnej w okresie przejścia od wczesnego do późnego paleolitu. Świadczy o tym przede wszystkim pojawienie nowej techniki obróbki kamienia, która pozwoliła na stworzenie specjalnych narzędzi – skrobaków, frezów, ostrz o tępych krawędziach, ostrych i lekkich noży. Wiele późnopaleolitycznych narzędzi kamiennych miało już drewniane i kościane trzonki. Równolegle z kamieniem szeroko stosowano kość i róg, z których robiono szydła, igły, czubki motyki, włócznie itp.
Istotne modyfikację w rozwoju produkcji zmieniły organizację społeczeństwa. Rozwój technicznego uzbrojenia człowieka w jego walce o przetrwanie stworzył warunki do istnienia w miarę stabilnych grup gospodarczych. Początki prymitywnego kolektywizmu, ścisłej współpracy i spójności członków rodziny osiągnęły najwyższy poziom.
Uznanie więzi plemiennych nabrało znaczenia społecznego, stało się główną cechą nowego zespołu produkcyjnego – społeczności plemiennej, która zastąpiła ludzkie stado (wspólnotę pierwotną).
Wzrost produkcji, lepsze warunki życiowe przyczyniły się do wzrostu populacji, czemu towarzyszył spadek zwierzyny w pobliżu osad. Łowcy późnego paleolitu zaczęli stopniowo przenosić się z wcześnie zamieszkałych miejsc do wcześniej opuszczonych północnych regionów Europy i Azji. Przenosząc się z Azji przez Cieśninę Beringa, pierwsze ludzie osiedlili się w Ameryce.
Znaleziska czaszek ludzi późnego paleolitu wskazują, że główne cechy rasowe, które istnieją dzisiaj, powstały w późnym paleolicie. Te cechy mniej więcej dokładnie pokrywały się z granicami kontynentów.
Ważnym etapem w rozwoju ludzkości było przejście od wykorzystania wyłącznie gotowych produktów przyrody do ich wytwarzania, czyli od gospodarki zawłaszczającej do reprodukcji. W okresie istnienia wczesnego plemienia, bardziej rozwiniętej społeczności łowiecko-zbierackiej, istnieją dwa etapy aktywności reprodukcyjnej: archaiczna i ekonomiczna. Granicą między nimi jest użycie nowego, skutecznego narzędzia łowieckiego – łuku i strzały.
Neolit
Najwyższym i ostatnim etapem tysiącletniej epoki kamienia był neolit. W tej chwili szerzej stosuje się narzędzia do siekania, których jakość wzrosła dzięki szlifowaniu powierzchni. Typowym narzędziem była siekiera, która ułatwiała wycinkę terenów leśnych pod rolnictwo, a później – obróbkę drewna na budynki, produkcję drewnianych łodzi i nie tylko.
Najważniejszą cechą epoki neolitu była ceramika. Dlatego czasami nazywana jest epoką ceramiki. Szybko rozwijało się tkactwo. Jednak najważniejsze były zmiany w gospodarce związane z rozwojem rolnictwa i hodowli.
Kultura neolityczna rozwijała się najszybciej na Bliskim Wschodzie. To tam powstało rolnictwo i zaczęto hodować zwierzęta domowe. To właśnie z Bliskiego Wschodu do Europy przybyły najważniejsze rośliny uprawne i niektóre gatunki zwierząt domowych. Około V tysiąclecia p.n.e. narzędzia miedziane pojawiły się na Bliskim Wschodzie. W IV tysiącleciu p.n.e. zaczęły się produkować narzędzia miedziane. W tym samym czasie i na początku III tysiąclecia p.n.e. mieszkańcy Mezopotamii budowali już nie tylko domy, ale także duże budynki użyteczności publicznej i świątynie z surowej cegły, rozpoczęto budowę systemów nawadniających, wynaleziono koło garncarskie i transport kołowy.
Epoka metalu dzieli się na epokę brązu i żelaza. Epoka brązu to okres w historii ludzkości, kiedy narzędzia i broń z brązu używane obok lub zamiast kamienia stały się powszechne.
Brąz to stop miedzi i cyny, czasem antymonu, ołowiu lub cynku w różnych proporcjach. Produkty z brązu są nie tylko twardsze i ostrzejsze niż miedź, ale także łatwiejsze do wykonania, ponieważ brąz topi się w niższych temperaturach. Jednak zarówno narzędzia miedziane, jak i brązowe nie wyparły całkowicie kamienia.
Najwcześniejsze narzędzia metalowe mają kształt podobny do kamienia. Następnie rozpoczęto produkcję narzędzi wykorzystujących właściwości nowego materiału (siekiery, młotki, motyki, sierpy, noże itp.).
Dokładne granice chronologiczne epoki brązu są trudne do określenia. Najwcześniej, w połowie III tysiąclecia p.n.e. brąz stał się znany w południowym Iranie, Mezopotamii i Azji Południowo-Wschodniej. W Egipcie i Indiach najstarsze narzędzia z brązu pochodzą z początku pierwszego tysiąclecia p.n.e. W większości krajów europejskich epoka brązu obejmuje głównie drugie tysiąclecie p.n.e..
Epoka żelaza
Wczesna epoka żelaza jest chronologicznie bardzo krótsza w porównaniu z poprzednimi epokami archeologicznymi. Pomimo tego, że żelazo jest najpospolitszym metalem na świecie, człowiek opanował jego dość późno, ponieważ prawie nie występuje w naturze w czystej postaci.
W neolicie i eneolicie rozwój rolnictwa był utrudniony przez ograniczone możliwości techniczne narzędzi kamiennych. Wylesianie kamiennym toporem wymagało niesamowitego wysiłku i czasu. Zastosowanie miedzianego topora przyspieszyło i ułatwiło prace, siekiery z brązu umożliwiły oczyszczenie dużych obszarów rolniczych. Potrzeba lepszej uprawy zubożonych starych działek ostatecznie doprowadziła do przejścia z uprawy ręcznej na grunty orne.
Nastąpił pierwszy społeczny podział pracy w historii ludzkości – rozdzielenie hodowli zwierząt i rolnictwa.
Zastosowanie brązu i żelaza dało potężny impuls do rozwoju rękodzieła. Różne narzędzia, artykuły gospodarstwa domowego, biżuteria i broń były wykonane z metalu. Z metalu, przede wszystkim żelaza, wykonano nowe narzędzia do obróbki drzewa, kości. Nie tylko metalurgia, ale także inne rzemiosła wymagały coraz większych umiejętności i doświadczenia. Ze społeczności zaczęli wyróżniać się szczególnie wykwalifikowani rzemieślnicy.
Rozpoczął się drugi wielki społeczny podział pracy w historii ludzkości – oddzielenie rzemiosła od rolnictwa.
Wymiana i handel zaczęły odbywać się regularnie zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz społeczności. Poprawiono środki komunikacji. Pojawiły się wózki, statki z wiosłami i żaglami, zbudowano drogi. Od połowy II tysiąclecia p.n.e. ludzie zaczęły używać konia jako zwierzęcia pociągowego.
Rozpad prymitywnego systemu układu wśród łowców był naturalnym skutkiem neolitycznej rewolucji, jaka dokonała się w gospodarce. Różne oznaki takiego rozpadu istniały już w późnej plemiennej wspólnocie. Jednak to zajęło trochę czasu, zanim te trendy ujawniły się w pełni. Miały powstać nowe, doskonalsze umiejętności pracy, rosła populacja i najważniejszy składnik produkcyjny siły – narzędzia pracy. Pod tym względem odkrycie i rozwój użytecznych właściwości metali miało bardzo ważne znaczenie. To był potężny impuls do jednych z najważniejszych kulturowych i społecznych zmian w historii ludzkości.