Olbrzymi awans polityczny, gospodarczy i kulturalny Polski w czasach rządów Kazimierza na pewno wiązał się z sytuacją panującą ówcześnie na naszym kontynencie. Od schyłku XIII wieku wysoko rozwinięte gospodarki Francji, Włoch, Anglii i zachodnich Niemiec zaczęły odczuwać znamiona kryzysu, którego szczyt przypadł na połowę XIV wieku.
Przyczyny i skutki tego stanu rzeczy były różnorakie. Rozwój stosunków pieniężnych, szybki wzrost miast doprowadziły do zakłóceń w gospodarce feudalnej, opartej na przymusowej rencie chłopów. Nastąpił spadek dochodów posiadaczy ziemskich, którzy walcząc o utrzymanie standardu życiowego i pozycji społecznej, chwytali się różnych tradycyjnych sposobów. Podnoszenie obciążeń chłopów pogarszało ich położenie, między innymi powodując coraz liczniejsze migracje do miast lub na nowe obszary osadnicze. Zgodnie z dawnym obyczajem rycerstwo widziało też w wojnie środek zapewniający realizację potrzeb materialnych. Walka Francji o zdobycie bogatej Flandrii (od 1301 roku), wojna stuletnia między Francją i Anglią (1337-1453), nasilenie walk politycznych we Włoszech, wojny w Niemczech między Habsburgami, Wittelsbachami i Luksemburgami – przynosiły jednak głównie ruinę drobnych posiadaczy i sprzyjały rozwojowi rozbójnictwa. Wielkie wystąpienia ludowe (francuska żakieria – 1358, angielskie powstanie Wata Tylera – 1381) wstrząsały podstawami systemu, niszcząc dodatkowo wsie i miasta. Brak rąk roboczych na wsi prowadził do zmniejszenia zbiorów, nadmiar w mieście – tworzył rezerwową armię pracy, przy czym kłopoty te starano się rozwiązać za pomocą ustaw przywiązujących chłopów do ziemi. Ten stan rzeczy splótł się z wielkimi nieurodzajami oraz głodem w drugim dziesięcioleciu XIV wieku, a punktem kulminacyjnym klęsk elementarnych i kryzysu gospodarczego stała się „czarna śmierć” (dżuma przyniesiona z Azji) w latach 1348-1350, której efektem była jedna z największych w dziejach katastrof demograficznych. Blisko jedna trzecia mieszkańców Europy zmarła, co spowodowało bardzo istotne przemiany w stosunkach własnościowych, społecznych, a nawet politycznych.
Kryzys XIV wieku podważył też stosowane hierarchie wartości, wprowadził czynnik niepewności w ludzkie życic, obnażył niedostatki panującej ideologii, postawił pod znakiem zapytania wzory rycerskiego modelu życia. Stało się to tym wyraźniej widoczne, że wraz z upadkiem Królestwa Jerozolimskiego (1292) koncepcja krucjat musiała ulec daleko idącym zmianom.
Kryzys dotknął przede wszystkim państwa rozwinięte. W Europie środkowowschodniej – w krajach o małych miastach i słabym zaludnieniu – nie był siłą rzeczy tak ostro odczuwany. Spowodowało to dwojakie skutki. Z jednej strony upadek bogatych krajów Zachodu zmniejszał dystans między nimi a uboższymi obszarami. Z drugiej strony kraje dotychczas peryferyjne zaczęły się rozwijać i stały się magnesem dla nowych osadników, szukających bardziej ustabilizowanych warunków życia. W porównaniu z okresem poprzednim była to kolonizacja obejmująca nie tylko ludność ubogą, ale także zamożną, przenoszącą się ze swymi kapitałami, poszukującą możliwości dokonywania nowych, korzystnych inwestycji.
Ten stan rzeczy faworyzował w XIV wieku liczne kraje. Węgry przeżywały swój złoty wiek za czasów dynastii andegaweńskiej, sięgając od wschodnich Karpat po Adriatyk. Czechy Luksemburgów stały się jednym z najbardziej rozwiniętych krajów Rzeszy. Wielki rozkwit przeżywało państwo zakonu krzyżackiego, które stanowiło ważną placówkę rycerstwa zachodnioeuropejskiego, zapewniającą mu zdobycie łupów i umiejętności wojaczki, korzystne znajomości i realizowanie idei krucjat w wyprawach na obszary pogańskiej Litwy.
Z atrakcyjnością wschodu Europy wiązał się rozwój Hanzy niemieckiej, która przeżywała czasy świetności, pośrednicząc w wielkim handlu na obszarze między Rusią Nowogrodzką i Flandrią, Norwegią, Szwecją, Nadrenią i Karpatami.
Ten stan rzeczy przyspieszył nie tylko rozwój gospodarczy, ale także kulturalny i społeczny ziem nadbałtyckich. Na początku XIV wieku jedyna grupa Bałtów, która wytworzyła w połowie XIII wieku własne państwo – litewska, skonsolidowała się na tyle, że podjęła wielką ekspansję na wschód, podbijając ziemie zniszczonej i okupowanej przez Mongołów Rusi Kijowskiej. W trzeciej ćwierci XIV wieku Litwa Olgierda, sięgając stepów czarnomorskich, należała do naj rozleglej szych państw europejskich. Obejmowała obszary, których dawne tradycje państwowe i kulturalne znacznie przewyższały jej własne.