Polskie ziemie w czasach starożytnych

Najstarsze ślady pobytu ludzi na ziemiach polskich pochodzą z około 500 tysiąclecia p.n.e.. Znajdują się one w tej części Górnego Śląska, która nie została pokryta przez ówczesny lodowiec. W tym czasie prawdopodobnie zamieszkiwano wąski pagórkowaty pas wzdłuż Sudetów i Karpat, który rozciągał się na południe od lodowca. W okresach międzylodowcowych – „mazowieckim” (420-240 tys. lat p.n.e.) i „Ems” (120-90 tys. lat p.n.e.) – człowiek przeniósł się na północ, zamieszkując najpierw w tundrze, a później, w wyniku ocieplenia, w lasostepach z bogatą florą i fauną. Człowiek zmuszony do wycofania się pod naporem drugiego i trzeciego lodowca, stopniowo i ostatecznie zadomowił się w południowej i środkowej części Polski. Po ustąpieniu trzeciego lodowca znowu musiał żyć w tundrze i stepie leśnym, a następnie – w środowisku naturalnym i geograficznym zbliżonym do mniej lub bardziej nowoczesnego. W tym okresie polodowcowym człowiek przemieszczając się na północ dotarł do wybrzeża Bałtyku i zamieszkał na nim.

Człowiek, który od około 500 tysięcy lat przed naszą erą do ponad trzystu tysięcy lat istniał w Polsce należy do typu homo erectus – istoty poruszającej się na wyprostowanych nogach. Fizyczne zmiany, które powoli zachodziły u tego człowieka, doprowadziły do ​​tego że gdzieś w drugiej połowie drugiego tysiąclecia p.n.e. został zastąpiony przez neandertalczyka.

Do niedawna neandertalczycy byli antropologicznie uważani za bezpośrednich przodków współczesnych ludzi (homo sapiens). Dziś jest interpretowany jako linia homo erectus, której przedstawiciele wymarli nie później niż 40 tysięcy lat przed naszą erą.

Periodyzacja

Starożytność w dziejach ziem polskich pod względem kultury materialnej obejmuje okresy, z których każdy różni się charakterem materiału, z którego narzędzia zostały wykonane, oraz sposobem ich wytwarzania:

  • Epoka kamienia łupanego – 500 tys. – 1,8 tysięcy lat p.n.e.; podzielona na:
    • Paeolit ​​(stara epoka kamienia: dolna – do 90 tys., środkowa – do 40 tys., górna – do 8 tys. lat p.n.e.);
    • Mezolit (środkowa epoka kamienia – 8 tys. – 4,5 tys. lat p.n.e.);
    • Neolit ​​( Nowa epoka kamienia – 4,5 tys. – 1,8 tys. lat p.n.e.);
  • Epoka brązu – 1,8 tys. – 700 lat p.n.e.;
  • Epoka żelaza – od 700 r. p.n.e..

Późny etap neolitu wyróżnia się zwykle w osobnym okresie – eneolicie (epoka miedzi). Ponieważ narzędzia miedziane były używane sporadycznie na ziemiach polskich, niektórzy naukowcy nie wyróżniają tego okresu w odniesieniu do drugiego.

Gospodarka

Przez setki tysiącleci lat głównym przedmiotem działalności gospodarczej ludzi było zbieractwo, polowanie i rybołówstwo; żyli w bardzo prymitywnej organizacji społecznej, nazywanej czasem prymitywnym stadem.

Pod koniec epoki lodowcowej ludzie stopniowo przechodzili na osiadły tryb życia. Jednocześnie zaszły istotne zmiany w strukturze społecznej: ludzie stworzyli organizację społeczną. Pojawił się systemem plemienny oparty na zrzeszaniu się w wielodzietnych rodzinach krewnych, opartym na płciowym podziale pracy: kobiety zbierają, mężczyźni polują.

Rewolucja neolityczna

Ogromne zmiany w społeczeństwie ludzkim miały miejsce w erze neolitu, dlatego ich połączenie nazywa się rewolucją neolityczną. Polegały one na znacznym rozwoju hodowli bydła domowego, odgrywającą coraz ważniejszą rolę niż łowiectwo, a także na stopniowym zastępowaniu zbierania owoców rolnictwem, gdzie kobiety zajmowały się głównie rolnictwem, a mężczyźni hodowlą bydła.

Rozwój hodowli bydła, rolnictwa (przy użyciu pługa drewnianego, a nie motyki, jak dawniej), rybołówstwa, rzemiosła (zwłaszcza obróbki metali) stworzyły warunki do życia gospodarczego ilościowo większych społeczności niż plemienne. Linia macierzyńska została zastąpiona linią ojcowską (patriarchalną), której głównym ośrodkiem gospodarczym była rodzina patriarchalna, na czele której stał najstarszy mężczyzna. W ten sposób zwyciężył system patriarchatu.

Kultura Łużycka

Na rozwój ziem polskich duży wpływ miała kultura łużycka, której nazwa pochodzi od pierwszych znalezisk na ziemiach Serbów łużyckich w południowo-wschodnich Niemczech. Kultura powstała na bazie kultur przedłużyckich (w Niemczech i Polsce). Obejmuje okres XIII – V wiek. p.n.e.. Jej rozkwit sięga wczesnej epoki żelaza, tzw. okres Hallstatt (700-400 p.n.e.; nazwa pochodzi od wykopaliska położonego w pobliżu miasta Hallstatt w Austrii); wówczas kultura rozprzestrzeniła się na prawie całą Polskę, reprezentowaną tu przez kilka wariantów regionalnych.

Osady plemion łużyckich zawsze znajdowały się w dolinach o żyznych glebach, a ludność długo pozostawała w jednym miejscu. Szczególnie wiele materiałów do badań kultury łużyckiej znaleziono podczas wykopalisk osady w Biskupinie (Kujawy), datowanej na około VIII-V n.e., zniszczonej przez ogień podczas ataku wroga. Tutaj w warunkach torfowych dobrze zachowane drewniane konstrukcje szybów (szerokość 3-4 m, prawdopodobnie 6 m wysokości), falochron (szerokość od 2 do 9 m), zbudowany z kilkudziesięciu tysięcy pali drewnianych, zabitych ukośnie, ponad 100 domów, 12 brukowanych ulic (każda o szerokości od 2,5 do 2,8 m). Mieszkania o powierzchni 72-86 m2 każdy to prostokątne budynki z dwuspadowym dachem, złożone z bali ułożonych poziomo, osadzone na pionowych słupach. W podłodze zwykle zakopywano duże gliniane naczynie przeznaczone do przechowywania zapasów. Fortyfikacje zajmowały powierzchnię około 1,3 ha., zamieszkiwało go 1000-1200 osób.

Wśród upraw dominowały zboża (głównie pszenica, proso, jęczmień, rzadziej żyto i owies), a następnie mak, len, rzepak i rzepa. Zwierzęta gospodarskie odegrały ważną rolę.

Warto zauważyć że niemal cały materiał kostny znaleziony na terenie osady Biskupin to szczątki zwierząt domowych. Oznacza to że łowiectwo i rybołówstwo odgrywały wówczas niewielką rolę w gospodarce.

Upadek kultury łużyckiej wynikał głównie z ekspansji zbrojnej ludności znad Wisły. W efekcie w większości Polski dominowała kultura pomorska, znana przede wszystkim z pochówków. Jedną z przyczyn upadku kultury łużyckiej nazywane są najazdy Scytów na ziemie polskie końca VI – pierwszej połowy V wieku p.n.e.. Dowodem na to są groby łużyckie spalone przez Scytów na Śląsku na zachód od Odry. Zdobywcy przedostali się tu z niziny środkowodunajskiej przez Bramę Morawską.

Celtowie

Scytowie byli pierwszymi znanymi etnicznie ludźmi, którzy odwiedzili ziemie polskie. Chronologicznie kolejnymi takimi ludźmi byli Celtowie (Rzymianie nazywali ich Galami). Od początku IV wieku. p.n.e. mieszkali na Śląsku, dokąd przybyli w wyniku przesiedleń w środkowej (a także północnej, zachodniej i południowo-wschodniej) Europie, a w pierwszej połowie następnego wieku pojawili się w rejonie Górnej Wisły i Krakowa w południowo-wschodniej Polsce. Celtowie przywieźli ze sobą wysoką kulturę materialną: koło garncarskie, różne sierpy, krótką kose, metody obróbki metali i drewno. Jako pierwsi w Europie Środkowej wybili monety srebrne i złote, imitujące monety greckie (macedońskie) i rzadziej rzymskie, wykorzystując w handlu monety własne i grecko-rzymskie. Ze względu na niewielką liczbę w Polsce (gdzie mieszkali w enklawach), Celtowie zostali zasymilowani przez miejscową ludność. Proces ten zakończył się w I wieku p.n.e..

Kultury Przeworska i Welbarska

Równolegle z kulturą celtycką na ziemiach polskich w IV-III wieku p.n.e. istniała Kultura pomorska. Na przełomie III i II wieku. p.n.e. zastąpiła ją kultura przeworska. Nazwa pochodzi od cmentarza wykopanego w pobliżu miejscowości Przeworska w południowo-wschodniej Polsce. Kultura przeworska zajmowała większość Polski. Na ziemiach położonych na wschód od dolnej Wisły, zamieszkałych przez Bałtów Zachodnich (przodków Prusów i Jatwięgów).

Ziemie polskie, podobnie jak ziemie wielu innych narodów europejskich, w I – IV wieku nie znajdowali się w strefie wpływów cywilizacji Cesarstwa Rzymskiego. Dotyczyło to w szczególności ludów kultury przeworskiej, powszechnej w tych stuleciach w Polsce, oraz kultury welbarskiej, istniała w tym samym czasie (nazywa pochodzi od Webarka z okolic Malborka w północnej Polsce). Nosicielem obu kultur  była ludność rolnicza i pasterska, która miała rozwiniętą produkcję żelaza (głównie w Górach Świętokrzyskich) i ceramiki (początkowo produkowano naczynia formowane, a od III wieku stosowano koło garncarskie). Z prowincji rzymskich drogą wymiany do plemion przeworskich dochodziły wyroby z brązu, szkła i czerwonego lakieru, gliniane amfory, ozdoby.

Szlaki handlowe

Ziemie polskie energicznie handlowały z Cesarstwem Rzymskim, o czym świadczy w szczególności duża liczba znalezionych tu rzymskich monet, które służyły jako środek wymiany, większość z nich pochodzi z II wieku. Najważniejszym szlakiem handlowym był bursztynowy, który istniał na długo przed nową erą. Jego trasa zmieniała się na przestrzeni wieków. Główna trasa wiodła z Akwilei (miasta założonego w 181 roku p.n.e. na wybrzeżu Adriatyku w pobliżu półwyspu Istria) przez austriackie Alpy i doliny do centralnej części Czech, stamtąd nad Łabą na północ, przez ląd do Kotliny Kłodzkiej (Śląsk), północnej części Wielkopolski i Zatoki Gdańskiej – ostateczny cel trasy to eksport bursztynu, moda na wyroby z którego w Cesarstwie Rzymskim nie znikała przez długi czas. Trasa ta miała kilka odgałęzieni, które zaczynały się w środkowych Czechach i prowadziły również do Gdańska; jeden z nich kierował kupców przez Bramę Morawską, drugi – przez Przełęcz Dukelską, znajdującą się na granicy polsko-słowackiej. Ogólny bilans wpływów rzymskich na ziemiach polskich był znaczący. Przyspieszyło to rozwój rolnictwa, hodowli zwierząt, produkcji metalurgicznej, produkcji soli, garncarstwa, handlu i nie tylko.

Wielka wędrówka ludów

Z okresu wpływów Cesarstwa Rzymskiego zachowały się pierwsze pisemne informacje o ludach zamieszkujących terytorium Polski. Na początku I wieku n.e. plemiona pochodzenia germańskiego, Utah i Gepidowie wkroczyły do ​​dorzecza dolnej Wisły z Półwyspu Skandynawskiego. W połowie II wieku Goci maszerowali przez ziemie polskie i ukraińskie na południowym wschodzie i osiedlili się na północnym wybrzeżu Morza Czarnego. Za nimi w połowie III wieku Gepidowie poszli w tym samym kierunku.

Ziemie polskie odwiedzali w pierwszych wiekach naszej ery oraz plemiona germańskie: Wandale (między Odrą a Wisłą) i Herulowie (przybyli tu ze Skandynawii, później przemieścili się na południe poza Polskę, a na początku VI wieku po porażce na środku Dunaju wrócił przez Polskę do Skandynawii).

Od końca IV wieku. w południowej części ziem polskich następuje spowolnienie rozwoju gospodarczego na skutek najazdu Hunów z terytorium Ukrainy około 375 roku. W drugiej ćwierci V wieku miejscowa ludność znalazła się w państwie Hunów, którego największy wzrost przypadł na panowanie Attyli (434-453), po którego śmierci uległa dezintegracji. Ta epoka w historii ziem polskich związana jest z wielką wędrówką ludów, jakie w IV-VI wieku opanowały Europę Wschodnią i Środkową i w dużej mierze zdeterminowała dalszy kierunek ich rozwoju. Generalnie wielką wędrówką ludów omijała ziemie polskie od południa, co pozwoliło ludności dorzecza Wisły i Odry na utrzymanie osiągniętego poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego. Poziom ten stał się podstawą dalszej ewolucji tych ziem, w szczególności załamania pierwotnych stosunków społecznych. Słowianie odegrali w tym decydującą rolę.

Historia Polski

Dodaj komentarz