Jan Chrzciciel jest najbardziej znany ze swojej roli w życiu Jezusa (Chrystusa) z Nazaretu, jak donosi Nowy Testament. Ale pisma Józefa Flawiusza jasno pokazują, że Jan był przywódcą i bohaterem na własną rękę, a nawet Nowy Testament wskazuje, że jego naśladowanie rozciągało się na późniejsze czasy i miejsca.
W czasach Jana powstało wielu populistycznych przywódców religijnych, którzy obiecywali wyzwolenie od skorumpowanej religii, brutalnych armii i niesprawiedliwych rządów. Oczekiwali, że cudowne wydarzenia ich biblijnych przodków zostaną odtworzone w ich czasach. Potrafili zmobilizować Żydów do organizowania się i przygotowania na zakończenie historii. Dzisiaj teologowie nazywają to skupienie się na przyszłości i na końcu „eschatologią” i związanymi z nią wizyjnymi doświadczeniami apokaliptyzmem.
W czasach Poncjusza Piłata prorok Samarytanin twierdził, że jest nowym Mojżeszem. Kilka lat później niejaki Teudas sprowadził swoich wyznawców nad Jordan, aby wody się dla nich rozstąpiły. Egipski prorok żydowski zebrał ludzi na Górę Oliwną, gdzie zobaczyli upadek murów Jerozolimy i tym samym zagarnęli miasto dla siebie. Nagłośniono wyrocznie i niebiańskie znaki, które rzekomo opowiadały o ruinie miasta lub jego władców. Ilekroć Rzymianie lub władze żydowskie dowiadywali się o tych prorokach i przepowiedniach, wykorzeniali je gwałtownie. Jan urodził się w rodzinie kapłańskiej. Co zaskakujące, porzucił swoje kapłańskie dziedzictwo i przyłączył się do ruchu eschatologicznego. Być może już jako młody człowiek zamieszkał na pustkowiu w pobliżu Jerycha i zyskał reputację płomiennego głoszenia i praktykowania rytuału zwanego chrztem.
Kiedy nie przyjął swojego dziedzictwa jako kapłan, założył płaszcz proroka. Jako prorok najbardziej przypominał biblijnego Eliasza, ascetę, pustelnika i wizjonera. Jan sam był ascetą, a Nowy Testament mówi, że jego dietą była szarańcza i dziki miód, a jego ubraniem były skóry i skórzany pas. Innymi słowy, żył z ziemi i nie zastanawiał się nad swoją przyszłością. Jako pustelnik porzucił żonę i dom, mieszkał na świeżym powietrzu i głosił kazania na pustyni. Niewątpliwie wierzył, że ta izolacja pozwoliła mu zachować niezależność od władzy religijnej i politycznej.
Jako wizjoner głosił nowe podejście do religii poprzez chrzest. Jan wierzył, że ten obrzęd był ważniejszy niż pochodzenie w linii prostej od Abrahama. Przygotowanie do chrztu wodnego obejmowało decyzję o porzuceniu grzesznych praktyk i praktykowaniu cnót we wszystkich związkach, a także wyrzeczenie się wszelkich przywilejów, które przyszły wraz z narodzinami lub wyborem. Chrzest praktykowany przez Jana różnił się od innych rodzajów rytuałów wodnych wśród grup eschatologicznych, ponieważ był raz na całe życie. Na przykład w świątyni czystki były częste i wymagały stałego zaopatrzenia w wodę, czy to z cystern, czy ze strumienia. Najwyraźniej dla Jana woda musiała symbolizować coś więcej niż oczyszczenie, ale śmierć i odrodzenie. Jezus, który powiedział, że jego zbliżająca się śmierć jest chrztem, który musi przejść, wyraził pogląd, że chrzest oznacza śmierć. Późniejsi chrześcijanie, pisząc w Nowym Testamencie, używają obrazu wody, aby zasugerować nowe narodziny lub zmartwychwstanie ze śmierci. Jeśli konwencjonalne przekonanie głosiło, że ktoś był Żydem z urodzenia, Jan dokonywał radykalnej reformy, czyniąc duchowe narodziny nowym warunkiem wstępnym. Późniejsi chrześcijanie, którzy ewangelizowali świat pogański, posługiwali się chrztem.
Fakt, że Jan mówił o nadchodzącym sądzie i nieugaszonym ogniu, może również sugerować, że w jakiś sposób wierzył, że natura wody (jej oczyszczanie, jej żywotność) chroniła jego wyznawców przed eschatologiczną zagładą. Ogień był powszechną metaforą ostatnich dni sądu. Jan zapoczątkował ruch, ale nie rozwinął stabilnej społeczności, tak jak robili to inni przywódcy eschatologiczni. Ascetyczne i samotne życie Jana nie pozwalało na nic poza tymczasowym pobytem u niego. Niemniej jednak tłumy Żydów zbierali się, aby słuchać go na pustyni. Fakt, że poruszył Józefa i że Jezus przyjął od niego chrzest, pokazuje, jak różnorodny i przenikliwy był jego wpływ.
W eschatologicznym kontekście w przepowiadaniach Jana kładł się nacisk na „tego, który ma przyjść”, określenie, które w Nowy Testamencie jest kluczem do mesjaństwa Jezusa z Nazaretu. Nowy Testament przedstawia Jezusa jako młodszego kuzyna Jana, a Jana jako podobnego do Eliasza prekursora Jezusa. Ze względu na pozycję Jezusa w Nowym Testamencie jest zaskakujące, że poddaje się on chrztowi Janowemu. Chrześcijanie na przestrzeni wieków debatują nad znaczeniem chrztu Jezusa, ale jedno jest jasne: Jan Chrzciciel jest mentorem Jezusa, a cień Jana pada na całą misję Jezusa.
Wpływ Jana nie skończył się na Jezusie ani nawet na późniejszych chrześcijanach. Justyn Męczennik wspomina o tych, którzy uważali Jana za mesjasza. Nawet dzisiaj istnieją sekty o starożytnym rodowodzie, które twierdzą, że ich korzenie tkwią w Janie Chrzcicielu (takie jak Mandejczycy i Manichejczycy). Popularność Jana wśród szerokiej publiczności nie pozwoliła mu uniknąć kłopotów z władzami. W tym sensie rzeczywiście odegrał rolę Eliasza, proroka królestwa północnego, który potępił władze polityczne swoich czasów. Został uwięziony i stracony za śmiałą krytykę rządów Heroda, zwłaszcza moralnego życia Heroda Antypasa. Po śmierci Jana Chrzciciela Jezus wyruszył na własną misję.