Anubis to starożytny egipski bóg związany z cmentarzami, grobami i mumifikacją zmarłych. Towarzyszy zmarłym w życiu pozagrobowym i decyduje o ich pośmiertnym losie, ważąc serca podczas procesu Ozyrysa.
Imie
„Anubis” to grecka wymowa egipskiego imienia tego boga. W okresie Starego Państwa (od 2686 p.n.e. do 2181 p.n.e.) jego imię było przekazywane jako kombinacja dźwięków inpw, po których następował hieroglif oznaczający „szakal” nad znakiem htp (hotep – dosł. „Niech spoczywa w pokoju”) .
Jednak u schyłku Starego Państwa pojawiła się nowa forma zapisu tej nazwy – zakończona znakiem „szakal na wysokim stojaku”.
W transkrypcji listów akadyjskich (mezopotamskich) (w listach z Amarny) imię Anubisa pisane jako „Anapa”.
Historia kultu
Na początku dynastycznego okresu historii Egiptu (ok. 3100 – ok. 2686 p.n.e.) Anubis był przedstawiany całkowicie jako zwierzę, mające nie tylko głowę „szakala”, ale także ciało. „Bóg Szakal” (prawdopodobnie Anubis) jest wspomniany w kamiennych inskrypcjach z czasów panowania Hor-Aha, Dżera i innych faraonów pierwszej dynastii. W okresie przeddynastycznym, kiedy Egipcjanie grzebali zmarłych w płytkich grobach, szakale i dzikie psy były ściśle związane z cmentarzami, ponieważ ci padlinożercy wyrywali ciała zmarłych i jedli ich mięso.
Najstarsze znane odniesienie tekstowe do imienia „Anubis” znajduje się w tekstach piramid z epoki Starego Państwa (ok. 2686 – ok. 2181 p.n.e.), w związku z pochówkiem faraonów.
W okresie Starego Państwa Anubis był najważniejszym z bogów zmarłych. Ale w okresie Środkowego Państwa (2000-1700 p.n.e.) został usunięty na drugi plan przez Ozyrysa. W czasach rzymskich (od 30 r. p.n.e.) malowidła grobowe przedstawiały Anubisa trzymającego zmarłych za rękę i prowadzącego ich do Ozyrysa.
Informacje o rodzinie Anubisa również różnią się w zależności od czasu i źródeł. We wczesnej mitologii egipskiej był uznawany za syna Ra. W Tekstach sarkofagowych napisanych w Pierwszym Okresie Przejściowym (ok. 2181-2055 p.n.e.) Anubis jest synem bogini-krowy Hathor lub bogini z głową kota Bastet. Inna tradycja przedstawia synem bogini Neftydy. Plutarch (ok. 40-120 n.e.) argumentował, że Anubis był uważany za nieślubnego syna Neftydy i Ozyrysa, który został adoptowany przez żonę Ozyrysa, Izydę.
Niektórzy postrzegają tę historię jako próbę włączenia niezależnego boga Anubisa do panteonu Ozyrysa. Egipski papirus z okresu panowania rzymskiego (30-380 n.e.) określa Anubisa jako „syna Izydy”.
W okresie ptolemejskim (320-30 p.n.e.), kiedy greccy faraonowie zasiedli na tronie Egiptu, Anubis zjednoczył się z greckim bogiem Hermesem pod imieniem Hermanubis. Tych bogów łączyło to, że obaj towarzyszyli duszom zmarłych w zaświatach. Centrum kultu Hermanubisa było Kinopolis (po grecku – „miasto psów”). W Złotym Osiołku Apulejusza (Księga XI) istnieją dowody na to, że kult tego boga trwał w Rzymie co najmniej do II wieku naszej ery. Hermanubis pojawił się później w alchemicznej i „hermetycznej” literaturze średniowiecza i renesansu.
Chociaż Grecy i Rzymianie ogólnie uważali egipskich bogów z głowami zwierząt za dziwnych i prymitywnych, czasami kojarzyli Anubisa z „psią gwiazdą” Syriuszem na niebie, a także z Cerberem i bogiem podziemia Hadesem. W dialogach Platona Sokrates często przysięga na „psa”, „psa egipskiego” i „psiego boga Egipcjan”, zarówno dla podkreślenia, jak i odniesienia się do Anubisa jako arbitra prawdy w zaświatach.
Funkcje religijne
Obrońca grobów
Anubis był opiekunem grobów i cmentarzy. W tekstach egipskich do jego imienia dołącza się kilka epitetów wskazujących na tę rolę. Jednym z nich jest „Khentimentiu” („pierwszy z mieszkańców Zachodu”, „pan mieszkańców Zachodu”). Znaczenie tego imienia tłumaczy fakt, że zmarłych chowano zwykle na zachodnim brzegu Nilu. Inne epitety: „Ten, który siedzi na swojej górze” (tepu-ju-ef) – czujny strażnik na szczycie grobu; „Pan świętej ziemi” (neb-ta-jeser) – bóg pustynnej nekropolii.
Modlitwy do Anubisa zostały wyryte na większości starożytnych egipskich grobowców.
Balsamista
Przydomek „Ten, który jest w miejscu balsamowania” odzwierciedla związek Anubisa z procesem mumifikacji. Ten bóg był również nazywany „Tym, który przewodniczy pawilonowi boga” (hanti-she-nejer). Słowo „pawilon” mogło odnosić się do dowolnego miejsca, w którym odbywało się balsamowanie, ale w szczególności do komory grobowej faraona.
W micie o Ozyrysie Anubis pomaga Izydzie zabalsamować go. Wspomniano tam, że po zamordowaniu Ozyrysa przez boga Seta organy Ozyrysa zostały przekazane Anubisowi. Ilustracje z Księgi Umarłych często przedstawiają kapłana w masce wilka, który podczas obrzędów mumifikacji podtrzymuje wydłużone w pionie ciało zmarłego.
Papirus Jumilhac opowiada o innym micie, o Anubisie chroniącym zwłoki Ozyrysa przed Setem. Set próbował rozerwać ciało Ozyrysa, zamieniając się w lamparta. Ale Anubis zatrzymał się i ujarzmił Seta, piętnując go gorącym żelaznym prętem. Następnie Anubis zdarł skórę z Seta i nosił ją jako ostrzeżenie dla złoczyńców, którzy bezczeszczą groby zmarłych. Kapłani, którzy odwiedzali zmarłych, na znak zwycięstwa Anubisa nad Setem, nosili skórę lamparta. Starożytni Egipcjanie wyjaśniali obecność cętek u lamparta legendą o piętnowaniu Seta przez Anubisa.
Przewodnik dusz
Pod koniec epoki faraonów (664-332 p.n.e.) Anubis był często przedstawiany jako przewodnik zmarłych ze świata żywych do zaświatów. Chociaż tę samą rolę przypisywano czasami krowogłowej bogini Hathor, częściej należała ona do Anubisa. W tym celu greccy pisarze nazywali Anubisa psychopompem – „przewodnikiem dusz”. Grecy nadali ten sam przydomek swojemu bogu Hermesowi, który w ich religii prowadził dusze zmarłych do królestwa Hadesa. Sztuka nagrobna z tego okresu przedstawia Anubisa prowadzącego mężczyzn i kobiety na sąd Ozyrysa.
Ważenie serca
Zgodnie z historią Księgi Umarłych, podczas procesu Ozyrysa, Anubis określa, czy dana osoba jest godna wejścia do podziemi (egipskie podziemie, Duat). Anubis umieszcza serce zmarłego na jednej szali królestwa zmarłych, a na drugiej boginię prawdy Maat w postaci strusiego pióra. Dusza, która okazuje się cięższa od pióra, zostaje natychmiast pochłonięta przez strasznego potwora Amata (samicę hipopotama z głową krokodyla oraz lwimi łapami). Dusza, która waży mniej niż piórko, wzniesie się do życia niebiańskiego.
Obraz w sztuce
Anubis był jednym z najczęściej przedstawianych bogów w sztuce starożytnego Egiptu. Na początku okresu dynastycznego przedstawiano go w postaci czysto zwierzęcej – zazwyczaj czarnego wilka. Czarny kolor charakterystyczny dla Anubisa nie pasował do prawdziwego koloru wilka. Miał kilka symbolicznych znaczeń. Początkowo barwa ta symbolizowała odbarwienie zwłok po natarciu ich sodą i substancją żywiczną podczas mumifikacji. Będąc jednocześnie kolorem żyznego mułu nilowego, czerń kojarzyła się w Egipcjan z płodnością i możliwością pośmiertnego odrodzenia.
Później, w epoce Srodkowego Państwa, Anubis był częściej przedstawiany jako człowiek z głową wilka. Niezwykle rzadki jego wizerunek w pełni ludzkiej postaci został znaleziony w grobowcu Ramzesa II (miasto Abydos).
Anubis jest często przedstawiany ze wstążką wokół ciała i trzymający „cep” (nekhaha) w zgięciu ramienia. Innym atrybutem Anubisa był imiut – fetysz wykonany ze skóry pozbawionego głowy zwierzęcia.
W sztuce pogrzebowej Anubis był przedstawiany jako obecny przy mumifikacji ciała lub siedzący jako obrońca na szczycie grobowca. Na wieczkach grobowców Nowego Państwa Anubis często siedzi na szczycie rysunku dziewięciu łuków, co uosabia jego dominację nad wrogami Egiptu.