Bezkrólewie, jakie zapanowało po śmierci Jana III (1696), przyniosło klęskę dynastycznym nadziejom Sobieskich. Nie tylko bowiem polska korona ominęła młodego królewicza (Jakuba), ale – co gorsza – sejm konwokacyjny wykluczył a linie rodaka („Piasta”) od udziału w elekcji. Starli się w niej natomiast liczni obcy pretendenci do tronu, wśród których…

Okres panowania na tronie polskim Sasów był przez późniejsze pokolenia historyków oceniany nader krytycznie. Początek dały tu już historiografia oraz publicystyka doby oświecenia; w XIX i XX wieku „letarg” czasów saskich obarczano winą za rozbiory i zniknięcie Rzeczypospolitej z politycznej mapy Europy. Anatemę rozciągano także na władców, którym bywał przeciwstawiany…

Kryzysowi gospodarki i struktury ustrojowej towarzyszyło stopniowe narastanie wśród szlachty nietolerancji wyznaniowej. Więzi religijne zaczęły brać górę nad narodowymi, a interes panującego wyznania stał się ważniejszy od dobra państwa. Kontrreformacja, ograniczając prawa mniejszości wyznaniowych, zmuszała je do szukania pomocy na zewnątrz Rzeczypospolitej. W ten sposób powstawało swego rodzaju błędne koło;…

Równolegle z rozwojem małych państewek magnackich rósł wpływ ich właścicieli na bieg spraw politycznych w kraju. Klientela magnacka, rekrutująca się z drobnej i średniej szlachty, nie tylko służyła w chorągwiach nadwornych czy administracji latyfundialnej, lecz także broniła politycznych interesów swych mocodawców na sejmach i sejmikach. Nie jest więc rzeczą dziwną,…

Długie lata toczących się na terytorium Polski wojen przyniosły poważne szkody materialne, których sprawcami były nie tylko obce armie, ale i własne oddziały (zwłaszcza konfederacje wojskowe). Terytorium Rzeczypospolitej znacznie się zmniejszyło: z 990 000 km2 w 1634 roku do 733 500 km; po pokoju andruszowskim w 1667 roku (nic odliczamy…

Traktat andruszowski (1667) wywołał poważne zaniepokojenie Turcji i chanatu krymskiego. Zbliżenie polsko-rosyjskie, mogące się przekształcić w antymuzułmański sojusz wojskowy zagrażało interesom turecko-tatarskim w tej części Europy. W nowej sytuacji politycznej doszło też do zerwania pokoju, który panował od przeszło czterdziestu lat (Chocim 1621 rok) na południowej granicy państwa. Za bezpośredni…

Klęski poniesione w latach 1648-1660, zwłaszcza zaś gwałtowne załamanie się państwowości polskiej w pierwszym okresie inwazji szwedzkiej, uświadomiły stronnictwu dworskiemu palącą konieczność przeprowadzenia radykalnych reform ustrojowych. Fakt, iż Rzeczpospolita z nieporównanie większą liczbą ludności (nie mówiąc o terytorium) niż Szwecja uległa stosunkowo niezbyt licznej armii Karola Gustawa, ukazywał wyższość państwa…

Po latach zaciętych walk pomyślano o pokoju. Ułatwiło go wycofanie się Szwedów z terytorium Polski, a także niespodziewana śmierć ich króla. W traktacie oliwskim (zawartym 3 maja 1660 roku) Jan Kazimierz zrzekł się wszelkich praw do korony Szwecji, ta natomiast rezygnowała z jakichkolwiek nabytków terytorialnych kosztem Polski, poza obszarem północnych…

Wojna ta od początku przybrała niekorzystny dla Rzeczypospolitej obrót. Karol X Gustaw, wykorzystując jako formalny pretekst używanie przez Jana Kazimierza tytułu króla Szwecji, zerwał rozejm sztumsdorfski (mający obowiązywać dwadzieścia sześć lat poczynając od roku 1635) i poprzez Brandenburgię uderzył w lecie 1655 roku na Wielkopolskę, a od północy na Litwę….

Kryzys wewnętrzny państwa polsko-litewskiego nabrzmiewał od dłuższego czasu. Błyskawiczne sukcesy powstania Chmielnickiego wydobyły tylko na światło dzienne słabości ustrojowe Rzeczypospolitej. Kozacy okazali się tym niebezpieczniejsi, iż nie mogąc na własną rękę podjąć z nią walki, sięgnęli po pomoc sąsiadów, co spowodowało umiędzynarodowienie konfliktu. Przewlekła wojna domowa przekształciła się w zewnętrzną,…