W XIII wieku sformowały swoje państwo plemiona bałtyjskie, zamieszkujące Auksztotę i Żmudź. Ludność Litwy zajmowała się w tym czasie głównie rolnictwem, trudniąc się także hodowlą i myślistwem. Dorzecze Niemna stanowiło obszar o dość jednolitym charakterze gospodarczym; dostarczało od XIII wieku kupcom Hanzy płodów rolnych i leśnych – przede wszystkim futer, wosku, miodu. Spośród Bałtów jedynie Litwini potrafili stworzyć państwo, jednoczące różne plemiona i różne terytoria grodowe. Zgodnie ze swoją funkcją w okresie wczesnego feudalizmu rozpoczęło ono, opierając się na służebnej ludności rycerskiej – bojarach, ekspansję na pobliskie ziemie. Ofiarą pustoszących wypraw padało Mazowsze, niekiedy dalsze ziemie polskie. Głównym jednak kierunkiem ekspansji była Ruś, zniszczona przez Mongołów i przeżywająca jeden z najtrudniejszych okresów swojej państwowości.
Wielka własność ziemska na Litwie tworzyć się zaczęła na większą skalę w XIV wieku i ona też zainteresowana była głównie uzyskiwaniem nowych terenów eksploatacji. Jednocześnie jednak Litwie poważnie zagrażał zakon krzyżacki, dla którego wyprawy krzyżowe przeciwko pogaństwu (i częściowo prawosławnemu, a więc „schizmatyckicmu” państwu) stanowiły rację bytu. Możliwości ekspansji na wschód i konieczność obrony ziem stanowiących kolebkę państwowości litewskiej przyczyniły się do utrzymania scentralizowanego państwa i jednolitej władzy wielkoksiążęcej.
Właściwym twórcą potęgi litewskiej był Giedymin (1316-1341), który rozpoczął proces podboju rozległych obszarów. W 1345 roku rządy objął jeden z jego synów – Olgierd, który panując do 1377 roku rozciągnął władztwo litewskie na dalsze obszary, włączając do swego państwa terytorium Białorusi, znaczną część Ukrainy, a nawet i Rusi Zaleskiej. Jako współrządcę dobrał sobie swego brata Kiejstuta, który bronił zachodnich połaci kraju przed najazdami krzyżackimi.
W latach sześćdziesiątych XIV wieku Krzyżacy wzmogli aktywność. Jednocześnie Litwa poczęła mieć trudności na wschodzie. Ziemie ruskie reprezentowały starą, bogatą kulturę, dawną tradycję polityczną, dobrze zorganizowany Kościół. Ludniejsze i rozleglejsze od Litwy, były na najlepszej drodze do zasymilowania zdobywców, którzy tym samym utraciliby swą szczególną pozycję i przywileje. W połowie XIV stulecia zaczął też wyrastać groźny rywal Wilna w walce o „zbieranie ziem ruskich” – Moskwa, rodzimy ośrodek odbudowy państwowości. Jej autorytet wzrósł znacznie od czasów zwycięstwa Dymitra Dońskiego nad Tatarami na Kulikowym Polu w 1380 roku.