Problem pochodzenia Słowian wciąż pozostaje nierozwiązany, choć zwrócił na siebie uwagę wielu pokoleń uczonych. Główną przeszkodą w jej rozwiązaniu jest brak pisemnych dowodów o Słowianach przez wiele wieków ich istnienia, od czasu ich pojawienia się na arenie historycznej. Jakie były w tym okresie pomniki kultury materialnej Słowian, możemy się tylko domyślać, ponieważ zabytki te nie mają cech etnicznych.
Badania lingwistyczne
Badanie porównawczo-historyczne języków słowiańskich pozwala na zrekonstruowanie starożytnego języka wszechsłowiańskiego jako rzeczywistej jednostki językowej jego nosiciela – Proto-Słowian. Języki słowiańskie są stosunkowo młode w indoeuropejskim systemie językowym. System powstał w Azji Wschodniej w V-IV tysiącleciu p.n.e.; znaczna populacja jego nosicieli wyemigrowała stąd przez Azję Mniejszą na Półwysep Bałkański, a stamtąd – do innych części Europy. Nieco interesujące dla lokalizacji ojczyzny słowiańskiej są spostrzeżenia Władysława Ilicza-Switycza który odkrył elementy „górskiego krajobrazu” w słowniku języków południowosłowiańskich. Obecność tych pierwiastków tłumaczy się faktem że przodkowie ludów południowosłowiańskich przekroczyli Karpaty na długo przed tym jak Słowianie przenieśli się na Półwysep Bałkański, co oznacza że wcześniejsze terytorium słowiańskie znajdowało się gdzieś na północ od Karpat – prawdopodobnie w Polsce.
Powszechne są naukowe hipotezy że ojczyzną Słowian jest kraina położona gdzieś pomiędzy Wisłą a Górnym i Środkowym Dnieprem. Hipoteza, która ma długą tradycję stwierdza że Słowianie powstali w epoce brązu w drugim tysiącleciu p.n.e., obecnie nie ma wielu zwolenników wśród uczonych.
Autorytatywne jest stwierdzenie na podstawie danych językowych że powstanie języka prasłowiańskiego (a także protogermańskiego i być może protobałtyckiego) sięga połowy pierwszego tysiąclecia p.n.e.. Jedną z poważnych hipotez opartych na tych danych jest to że przodkowie Słowian mogli pojawić się w północnej połowie Wielkopolski w wyniku mieszania się kultury łużyckiej i zachodniego fragmentu kultur Bałtyku. Istotnym argumentem przemawiającym za lokalizacją ojczyzny słowiańskiej jest tutaj to, że najbardziej konsekwentnie protosłowiańskie cechy fonologiczne przejawiają się w dialektach wielkopolskich.
Spośród wszystkich języków indoeuropejskich słowiański jest najbliżej bałtyckiego (litewski, łotewski i nieistniejący pruski). Dlatego zasugerowano że istniał starożytny język bałtycko-słowiański, w wyniku rozpadu którego powstały niezależne języki protobałtyckie i prasłowiańskie. Jednak badanie bałtosłowiańskich relacji językowych wykazało że podobieństwa między językami bałtyckimi i słowiańskimi nie są pierwotne, ale znacznie późniejsze (można je wytłumaczyć długimi kontaktami Słowian z Bałtami spowodowanymi ich historycznym sąsiedztwem). Dlatego nie ma powodu, aby twierdzić, że istnieje społeczność językowa bałtycko-słowiańska.
Język prasłowiański ma długą historie, jedna z najlepiej uzasadnionych periodyzacji naukowych dzieli go na etapy:
- połowa – koniec I tysiąclecia p.n.e.; powstały podstawy systemu języka słowiańskiego;
- (2) koniec pierwszego tysiąclecia p.n.e.. – IV n.e.; w tym czasie nastąpiły istotne zmiany w fonetyce i strukturze gramatycznej języka słowiańskiego, rozwinęło się jego dialektalne zróżnicowanie; zmiany te wynikały w szczególności z interakcji Słowian z innymi grupami etnolingwistycznymi, w dużej mierze w ramach terytorialnych kultury przeworskiej;
- (3) V – VIII – podobieństwo językowe nadal istniało, chociaż doszło do powszechnego osadnictwa Słowian i jego stopniowego rozpadu. Ostatecznie zostali podzieleni językowo na trzy grupy, które istnieją do dziś: zachodnia, południowa i wschodnia. Każda z tych grup składała się z kilku narodów.
Pisemne źródła
W I – II wieku autorzy rzymscy wspominają o ludu Wenedów w Polsce. Przyrodnik Guy Pliniusz Starszy (24-79) umieszcza je w rejonie Wisły obok Sarmatów, ludu pochodzenia irańskiego. Historyk-kronikarz Giublius Cornelius Tacitus (ok. 56-ok. 117) mówił o Wenedach jako o sąsiadach Sarmatów i Niemców. Biorąc pod uwagę sąsiedztwo dwóch ludów, o których wspomniał Pliniusz, można argumentować że Tacyt mówi również o Wenedach na ziemiach polskich. Grecki astronom i geograf Klaudiusz Ptolemeusz (89–167; lub między 102 a 180) napisał że Wenedowie mieszkali nad Zatoką Wenecką (czyli Gdańskiem), wzdłuż Wisły. Ten sam autor powiedział także o górach weneckich, czyli Karpatach.
Etnonim „Wenedzi” nie był własnym imieniem Słowian, etymologicznie był pochodzenia iliryjskiego, celtyckiego lub germańskiego.
Pierwsza prawdopodobna pisemna wzmianka o Słowianach pochodzi z drugiej połowy IV wieku na podstawie dzieła bizantyjskiego autora Flawiusza Kasjodora (485-578), które zostało ukończone nie później niż w 533 r., ale do nas nie dotarło. Król gotycki Germanik podbił Wenedów (stało się to około 375 r.), co, jak pisze Jordan, „Dał początek trzem ludom, tj. Wenedom, Antom i Słowianom”. Należy mieć na uwadze, że Wenedowie, o których wspomina Kasjodor, prawdopodobnie mieszkali także na terenie kultury przeworskiej, która według uczonych miała w dużej mierze charakter etnicznie słowiański. W innym miejscu w swojej pracy stwierdza że w jego czasach „od źródeł Wisły na rozległych przestrzeniach żyło„ liczne plemię ”Wenedów i że „przeważnie (…) nazywano ich Słowianami i Antami ”. Według niego Słowianie zamieszkiwali ziemie na południe od Wisły i między Dniestrem na wschodzie a Jeziorem Murcia na zachodzie (to jest Balaton na Węgrzech) oraz Anty -ziemie między Dnieprem a Dniestrem. Z prac autorów bizantyjskich z VI wieku, napisanych po grecku, jasno wynika że Sklawinowie (jak nazywano w tym języku Słowian) i Anty żyli na północ od Dunaju i Morza Czarnego, Prokopiusz z Cezarei (między 490 a 507 – po 562 [?]) lokalizuje je w tym samym miejscu. Ci greckojęzyczni autorzy nie wspominają o Wendach – interesowali ich tylko Sklawinowie i Anty, bo z nimi jako północni sąsiedzi Cesarstwa Bizantyjskiego musieli walczyć wielokrotnie; dlatego wspomniani autorzy nie byli zainteresowani ludami zamieszkującymi północ od Sklawinów i Antów. Na podstawie tego rozumowania naukowcy słusznie twierdzą, że Wenedowie nie rozpadli się w Sklawinów i Antów, a okupowali ich ziemie w pierwszej połowie VI wieku (a później) terytorium Polski aż do Morza Bałtyckiego.
Świadectwa historyków bizantyjskich z VI wieku mniej więcej potwierdzają zabytki ówczesnej kultury materialnej. Słowiańskie zabytki archeologiczne z VI wieku dzielą się na trzy grupy, które wyznaczają dwie główne cechy – ceramika i rodzaje mieszkań. Największą grupę słowiańską (południowa granica osadnictwa biegła wzdłuż Dunaju) reprezentują ziemie czeskie, Słowacja, Rumunia, strefa leśno-stepowa i Polesia na Prawym Brzegu Ukrainy. Druga grupa to Polska, ziemie między Odrą a Łabą oraz Połabie. Trzecia grupa wyróżnia się na terenie stepu i częściowo lasostepu między Dnieprem a Prutem i dolnym biegiem Dunaju.
Dowody pisemne i archeologiczne dotyczące VI wieku terytorialnie się pokrywają, dlatego pisemne dowody na istnienie Słowian są wiarygodne. O słowiańskim charakterze tych materiałów archeologicznych świadczy również ich pokrewieństwo genetyczne z kulturą materialną ludów słowiańskich zamieszkujących większość regionu (Polacy, Czesi, Słowacy, Słoweńcy, Połabowie i Słowianie wschodni).
W VI wieku Sklawinowie i Antowie dokonali najazdów na Półwysep Bałkański znad Dunaju i częściowo tam się osiedlili. W pierwszej połowie VII wieku ogromna liczba Sklawinów przeniosła się na ziemie tego półwyspu, co położyło podwaliny pod formowanie się tutaj ludów słowiańskich. Polityczny sojusz Antów został pokonany przez Awarów (wówczas sojuszników Bizancjum, który toczył wojnę z Antami), w wyniku czego sojusz przestał istnieć, a większość Antów wycofała się ze swoich osad na północy – do miejsc zamieszkanych przez Sklawinów, wśród których się rozpadli.
Świat słowiański na całym swoim terytorium wykazywał cechy wspólne w rozwoju społeczno-gospodarczym i politycznym. Różnice dotyczyły nieznacznych, drugorzędnych punktów. Istnienie tych różnic stało się bardziej zauważalne w związku z wielką migracją ludów, w której od drugiej połowy V wieku duży udział mieli Słowianie, zwłaszcza gdy przenosili się na Półwysep Bałkański.
Gospodarka
Podstawą gospodarki Słowian od czasów starożytnych było rolnictwo. Uprawiali pszenicę, proso, jęczmień, owies. Prawie w całości rolnictwo było uprawne. Ziemię zaorano pługiem drewnianym i pługiem drewnianym z żelazną końcówką. Siłą napędową były byki. Zbiory zebrano sierpami i kosami. Ziarno składowano w specjalnie wykopanych dołach, mielono na tarkach i prymitywnych młynach ręcznych. Zwierzęta gospodarskie odegrały ważną rolę. Polowanie, wyżywienie i rybołówstwo miały drugorzędne znaczenie. Rozwinięto rzemiosło domowe. Żelazo wytapiano z rudy darniowej w piecach glinianych lub kamiennych. Z żelaza wykonywano głównie narzędzia – siekiery, sierpy, kosy, noże itp., a także miecze. Naczynia ceramiczne wykonywano, jak wspomniano powyżej, ręcznie, czasem na kole garncarskim. Nawiązano stosunki handlowe z krajami niesłowiańskimi.
Słowianie żyli głównie nad brzegami rzek ich osady były umocnione wałami i rowami. Dachy domów były dwuspadowe, pokryte drewnem, słomą i trzciną. Domy były małe: ich powierzchnia zwykle nie przekraczała 20-25 metrów kwadratowych. Były ogrzewane przez piece z kamienia i gliny. W pobliżu domów wykopano doły do przechowywania zapasów żywności.
Struktura społeczna
Słowianie posiadali dwupoziomową strukturę terytorialną i społeczną. Jego dolny stopień stanowił niewielkie plemię (zajmujące obszar 2-10 tys. km2), górny – związek plemion. Główną cechą systemu plemiennego był jego demokratyczny charakter. Najwyższym organem plemienia była izba wszystkich wolnych współplemieńców, która wybierała swojego władcę – księcia (tytuł pochodzenia protogermańskiego lub gotyckiego), kontrolowała jego działalność, decydowała o różnych kwestiach życia plemiennego, w tym wojennych i pokojowych. Wpływowe stanowiska zajmowała starszyna plemienna, do której należały te rodziny, z których izba wybierała księcia. Starszyna odegrała ważną rolę w życiu społeczno-politycznym plemion, w szczególności uczestniczyła w mianowaniu księcia. Starsi ludzie również mieli pewien wpływ byli wybierani przez izbę, mogli decydować o sprawach zamiast tych najważniejszych. Zwykli ludzie z plemienia cieszyli się prawami politycznymi i wolnością osobistą, na ogół nie było zależności jednej osoby od drugiej. Pojawiła się jednak tendencja do rozwarstwienia wolnych, separacji osób niesamodzielnych. Nierówność majątkowa przyczyniła się do nierówności społecznych.
Od czasów starożytnych plemiona miały własną gospodarkę publiczną, system finansowy. Cała ludność wykonywała pewne obowiązki. Terytorium plemienne, zwykle otoczone lasami, zostało ogrodzone stodołami i zbudowano osady. W czasie wojen Słowianie schwytali wielu jeńców, którzy zamieniali się w niewolników. Cesarz bizantyjski Maurycjusz (582-602) pod koniec VI wieku pisał o Słowianach: „Ci, którzy są w niewoli, nie są przetrzymywani w niewoli, jak w innych plemionach [nie-słowiańskich] na czas nieokreślony, ale ustalając [termin niewoli] na pewien czas, proponuje się im wybór: wrócić do domu lub pozostać tam, gdzie [są] na pozycji wolnych i przyjaciół.” Niewolnictwo Słowian było na ogół patriarchalne – praca niewolników była wykorzystywana głównie w gospodarstwie domowym.
Izba zarządzała skarbem plemiennym, do którego przekazywano część łupów wojskowych, wpływy z pobranych ceł handlowych, kar sądowych, daniny pobieranej od podległych plemion. Wraz z plemieniem znajdował się także skarbiec książęcy, do którego trafiały towary z własnego domu księcia, dobrowolne dary ludności, a także część łupów wojskowych, daniny z podległych plemion, cła handlowe i dwór grzywny.
Główną formą organizacji wojskowej Słowian była ogólna milicja ludności męskiej, co nadało ówczesnemu ustrojowi społeczno-politycznemu charakter demokracji wojskowej. Jednak ludność ogólna brała udział tylko w działaniach obronnych. Ataki na inne plemiona przeprowadzały niewielkie grupy wojskowe, tylko w takich przypadkach liczba żołnierzy przekraczała kilka tysięcy – byli to żołnierze „zawodowi”. W epoce plemiennej nie tworzyli wojska w klasycznym tego słowa znaczeniu, odziały były zwykle rekrutowane na jeden najazd. Być może w czasach prasłowiańskich istniały różnice w funkcjach przywódców plemiennych. Różnica terminologiczna między starożytnym słowiańskim „księciem” a „wojewodą” sugeruje że na czele armii mógł stanąć specjalnie wybrany wojownik, podczas gdy prerogatywy wewnętrznej władzy plemiennej pozostały przy księciu.
Istniały dwie sfery władzy sądowniczej – niższa i wyższa. Pierwszy z nich nie jest wówczas odnotowany, sądzimy o nim na podstawie istniejącego w XVII-XVIII wieku na Białorusi i Ukrainie tzw. sądy „górnicze”. Wyższa sprawiedliwość istniała w postaci sądów plemiennych.
Religia Słowian
„Wierzą”, pisał o pogaństwie Słowian Prokopiusz z Cezarei, „że tylko jeden bóg, twórca błyskawic, jest panem nad wszystkimi, a jemu byki są składane w ofierze i odprawiane są inne święte obrzędy. Innym bóstwom też składają ofiary i przy ich pomocy dokonują wróżbiarstwa”. Według historyków w ostatnich stuleciach pierwotnego systemu we społeczeństwie (do VIII wieku) głównymi bogami słowiańskiego panteonu byli Swaróg i Strzybóg – niebiańscy bogowie, Dadźbóg, Perun – bogowie niebiańskiej przestrzeni, Rod, Weles, Mokosz – podziemni bogowie. Z czasem Słowianie zaczęli modlić się głównie do Peruna, zachowując wiarę w innych bogów. Czcili siły natury: wodę, ogień, las, drzewa, zasiedlając je licznymi bogami – duchami (lasu, wody, pola).
Miejscami obrzędów słowiańskich były małe wspólnotowe kapliczki. Znajdowały się w centrum lub na skraju wsi i były typowe dla pierwszego tysiąclecia – przed przyjęciem chrześcijaństwa przez Słowian, a niekiedy nawet później.
Stopniowo załamały się prymitywne stosunki społeczne Słowian. Nasiliło się zróżnicowanie społeczne. Wzrosła rola gminnej arystokracji plemiennej, w ręce której współplemieńcy przekazali funkcje regularnej działalności wojskowej i politycznej. Pierwotna społeczność, oparta na więzach krwi i więzi rodzinnych, ustąpiła ostatecznie miejscu społeczności sąsiedniej, którą charakteryzował dualizm ziemi – część gruntów w niej użytkowana była przez poszczególne rodziny, reszta (pastwiska, łąki itp.) – wspólne użytkowanie. Ustrój społeczno-polityczny w postaci demokracji wojskowej przekształcił się ostatecznie w format państwa.