Pierwsza tercja XV wieku przynosiła nowe zjawiska, ważne dla gospodarki i polityki całej Europy. Poczynania krajów rozwiniętych, zmierzające do wyjścia z kryzysu gospodarczego, wiązały się ze zmianami zachodzącymi w produkcji i handlu. W Niderlandach, Francji, w zachodnich krajach niemieckich powstawały rozproszone manufaktury, finansowane przez kapitał kupiecki, produkujące duże ilości tanich towarów. Wymagały one surowców. Te ostatnie mogły być dostarczane przez kraje środkowej i wschodniej Europy, coraz bardziej wciągane do wymiany kredytowo-piemężnej.
Sądzić można, że przeobrażenia w gospodarce powodowały dwa równoczesne zjawiska. Dotychczasowe formy działania właścicieli ziemskich natrafiały na trudności, związane między innymi z odpływem chłopskiej siły roboczej do miast i na obszary dające większe szanse awansu społecznego. Jednocześnie powstawały możliwości aktywnego włączenia się do wymiany międzynarodowej i uzyskania dużych zysków handlowych.
Bardzo ważnym czynnikiem kształtującym podstawy polityczne była rewolucja husycka, tocząca się w pobliskich Czechach. Połączenie antagonizmów społecznych i narodowościowych, krytyka postaw panujących w Kościele, a jednocześnie rozwój miast, mieszczaństwa, pauperyzacja drobnej szlachty – doprowadziły do najostrzejszych i najbardziej masowych ruchów ideologiczno-społecznych. Husyci atakowali istniejący porządek rzeczy, którego reprezentantami byli – oprócz papieża – cesarz i Krzyżacy. Przywileje szlachty polskiej czyniły z niej atrakcyjnego sprzymierzeńca. Stąd też rodził się nowy układ sil w Europie.
Polityka Polski nie była zresztą jednolita. Do 1420 roku przeważało raczej stronnictwo procesarskie, liczące na pozytywny wyrok Zygmunta w sporze z Krzyżakami. Werdykt cesarza, nie uwzględniający żądań polskich, stał się przyczyną gwałtownego zwrotu w stronę husytów. Pod wpływem dwóch braci Szafrańców (podkanclerzego i podkomorzego krakowskiego) doszło do umowy z Czechami, w wyniku której Witold przyjął koronę św. Wacława i posłał nad Wełtawę jako swego namiestnika Zygmunta Korybutowicza. Wyprawa zakończyła się niepowodzeniem, a Zygmunt zraził do siebie wszystkie odłamy husytyzmu. W Polsce działało też inne stronnictwo, skupione wokół nowego biskupa krakowskiego, Zbigniewa Oleśnickiego. Występując przeciw husyckim Czechom, dążyło ono – przy poparciu części krakowskiej magnaterii – do zapewnienia możliwości ekspansji Polski na Litwę. Oprócz Wielkopolan, kolejnej grupy pozostającej w opozycji do władzy, istnieli jeszcze regaliści, a także zjednywana przez Witolda partia, lękająca się nadmiernego wzmocnienia władzy centralnej. Gra sił między tymi ugrupowaniami wiązała się z rosnącą aktywizacją polityczną szlachty – zarówno pod wpływem nowinek husyckich, jak i trudności gospodarczych.
Już w 1388 roku Jagiełło wydał w Piotrkowic przywilej, zapewniający – poza dochowaniem dawnych praw – wykup szlachcica z niewoli i wypłatę żołdu podczas pełnienia służby oraz obiecujący niepowierzanie obcym zaników królewskich. Szczególny rozwój przywilejów miał miejsce w latach dwudziestych XV wieku. Wiązało się to także ze staraniami króla o zapewnienie tronu swym potomkom. Czwarta żona Jagiełły, księżniczka ruska Sońkajak się wydaje, dążąca do skupienia wokół siebie partii młodych regalistów – urodziła mu synów, Władysława (1424) i Kazimierza (1428).
Podczas zbierania się pospolitego ruszenia w obozowisku pod Czerwińskiem szlachta wymogła na królu postanowienie, dotyczące nietykalności majątkowej bez prawomocnego wyroku sądowego, oraz zakaz łączenia w jednym ręku stanowisk sędziego ziemskiego i starosty. Wprowadzona tu została zasada rozdzielności władzy wykonawczej i sądowniczej. Szczególną rolę odegrał następny przywilej – neminem captivabimus nisi iure victum – głoszący zasadę nietykalności osobistej bez wyroku sądowego. Przywilej ten, sformułowany warunkowo (w 1425 roku w Brześciu Kujawskim) w zamian za uznanie jako następcy tronu syna Jagiełły, Władysława, nadany został w Jedlin w 143U roku, a rozszerzony i ponowiony w Krakowie w roku 1433. Jeszcze wcześniej, w 1423 roku w Warcie, wydany został statut, który określał formy działalności sądowej i gospodarczej. Zapewniał regularne sprawowanie sądów, co wzmacniało znaczenie lokalnych – ziemskich i powiatowych – zjazdów. Pozwalał na wykup sołectwa, w przypadku gdy sołtys (który miał być organizatorem życia gospodarczego wsi) okazywał się „nieużytecznym lub buntowniczym”. Ten paragraf pozwalał na reformowanie dóbr pod kątem nowych potrzeb gospodarczych. Statut warcki celem zapewnienia siły roboczej wprowadzał ograniczenia wychodźstwa ze wsi do miast, dawał szlachcie przywileje w dziedzinie transportu towarów (rozszerzone w 1447 roku przez Kazimierza Jagiellończyka), a także ustanawiał prawo wojewodów do określania sztywnych cen produktów rolnych, co wymierzone było przeciw miastom.
Przywileje lat dwudziestych stworzyły precedens stałych zjazdów szlacheckich, zajmujących się nie tylko sądownictwem, ale i sprawami publicznymi. Ich działalność stała się podstawą samorządności szlacheckiej w dawnej Polsce; pozwoliła na wykształcenie się w XV wieku sejmu. Praktyka ich działania doprowadziła do wytworzenia się jednolitego stanu szlacheckiego: grupy prawnej, obejmującej drobnych i średnich właścicieli ziemskich oraz magnatów, mającej jednolite przywileje i obowiązki.