W wyniku 2 wojny Polska stała się najbardziej zniszczonym państwem globu. W jej efekcie zginęło 20% przedwojennej populacji, a w gruzach znalazło się 65% fabryk, 30% torów kolejowych i 65% mostów. W sumie Polska straciła 38% przedwojennego majątku. Takie miasta jak Warszawa oraz znajdujące się na ziemiach odzyskanych Szczecin, Wrocław oraz Gdańsk zostały prawie zrównane z ziemią. Szacuje się, że w wyniku wojny utracono 2/5 polskich dóbr kultury. Odzyskaniem zagrabionych dóbr zajmował się specjalny działu w Ministerstwie kultury i sztuki.
Szczególnie trudna sytuacja była na całości ziem odzyskanych. Początkowo zarządzane przez armię czerwoną jako terytorium niemieckie były poddane regularnemu rachunkowi. Wywożono nie tylko wyposażenie fabryk, ale również domów prywatnych. Dodatkowo ziemie te stały się widownią dużych ruchów migracyjnych. Mieszkający tu Niemcy w większości opuścili przed nadejściem Sowietów, a na ich miejsce przybyli wysiedleni zza Buga Polacy. Nowym osadnikom towarzyszyło poczucie tymczasowości i przekonanie o powrocie Niemców na te tereny. Przez to nie dbali oni o nowe nadania i nie inwestowali w nie. Akcji osadniczej dodatkowo towarzyszyło zjawisko szabrownictwa, czyli rabowania dóbr poniemieckich w celu szybkiego wzbogacenia się.
Przykładem mobilizacji i wysiłku całego narodu była odbudowa Warszawy, która doprowadziła do między innymi wiernej rekonstrukcji zniszczonego Starego Miasta wraz z zamkiem Królewskim. Ten niezwykły trud włożony w rekonstrukcję w 1980 roku doceniło UNESCO, wpisując warszawskie Stare Miasto na listę dziedzictwa. To pierwsza na tej liście pozycja będąca w całości rekonstrukcją.
Historyczną nowa władza potrzebowała poparcia społecznego, dlatego ogłoszono przeprowadzenie reformy rolnej. 6 października 1944 roku PKWN ogłosił dekret, na mocy którego odbierano dotychczasowym właścicielom ziemię na rzecz państwa, jeżeli powierzchnia jej przekraczała 50 ha. Odebrane areały przejęło państwo, a część z nich miało być podzielone między biednych chłopów. Reforma ta przyniosła 2 efekty. Po pierwsze jako klasa zniknęło ziemiaństwo po drugie zwiększyła się ilość drobnych niesamodzielnych gospodarstw rolnych.
Inaczej wyglądała sytuacja na ziemiach odzyskanych, gdzie w związku z wyludnieniem sporych obszarów nowi osadnicy mogli liczyć na nadziały ziemi od 7 do 15 ha. Ważną rolę dla odbudowy zniszczonego wojną polskiego rolnictwa odegrała UNRRA, czyli działająca pod kontrolą ONZ agencja, która dostarczała zwierzęta hodowlane czy zboże do zasiewu. W związku z faktem, że była to pomoc w większości pochodząca ze Stanów Zjednoczonych władze komunistyczne szybko zakazały współpracy z tą organizacją.
Szybko przebiegała odbudowa przemysłu. Działo się to dzięki dużemu wysiłkowi społeczeństwa, które uwierzyło, że dzięki temu zyska miejsca pracy oraz poprawi swoje warunki życia. Odbudowano większość elektrowni, zrekonstruowano sieć kolejową oraz telefoniczną. Pod koniec 1946 roku produkcja przemysłowa osiągnęła wartość 77% produkcji przedwojennej. Jednocześnie od stycznia 1946 roku trwał proces nacjonalizacji przemysłu, czyli przejmowania zakładów na własność przez państwo. Odszkodowania przekazywano zakładom zatrudniającym ponad 50 pracowników, jednak miały one charakter symboliczny. Działania te doprowadziły do faktycznej likwidacji całego prywatnego przemysłu.
Równolegle komuniści rozpoczęli proces przejęcia kontroli nad handlem. Propagandowo ogłosili, że handel w prywatnych rękach doprowadzi do odrodzenia się kapitalizmu. Rozpoczęto tak zwaną bitwę o handel. Na prywatnych handlowców nakładano dodatkowe podatki i utrudniano im zakupy w państwowych hurtowniach. Liczba sklepów prywatnych spadła o połowę, a zastępowano je sklepami państwowymi, co wkrótce doprowadziło do problemów z zaopatrzeniem. Zachowano spółdzielnie handlowe i usługowe, jednak stopniowo pozbawiano członków spółdzielni wpływu na jej funkcjonowanie.
W 1945 roku powstał centralny urząd planowania, który miał przygotować plan odbudowy i rozwoju gospodarki. Wzorem związku sowieckiego przyjęto model kilkuletnich planów gospodarczych. W latach 1947-49 przyjęto i podjęto realizację tak zwanego planu trzyletniego. Zakładał on podniesienie poziomu życia i odbudowę zniszczonej gospodarki oraz integrację terenów Polski z ziemiami odzyskanymi. Jako priorytet wskazano rozwój przemysłu spożywczego i lekkiego, który produkował na rzecz ludności. Plan trzyletni jako jedyny spośród realizowanych w czasach komunistycznych zakończył się sukcesem. Wszystkie wskaźniki osiągnięto 2 miesiące przed terminem. Upaństwowienie w latach 1945-1947 przemysłu i handlu wskazywało na to, że proces ten wkrótce obejmie pozostałe gałęzie gospodarki, w tym również rzemiosło i rolnictwo.