Wzmianka o Polsce i Polakach pojawia się po raz pierwszy u schyłku X wieku na łamach zagranicznych kronikarzy, którzy uzyskali dokładniejsze informacje o tym narodzie. Ten jeden fakt nie może jednak służyć jako punkt wyjścia do badania ewolucji Polaków czy Polski. Język polski, najważniejsze zjawisko kulturowe w historii Polski, zaczął się wyłaniać w odległej starożytności. Inne cechy natury geograficznej, historycznej i etnograficznej również nawiązują do okresu przed powstaniem Państwa Polskiego.
Najprawdopodobniej w ostatnich stuleciach przed naszą erą nastąpił wyraźny podział językowy wśród Słowian. Dwie duże grupy, które wyłoniły się z tego podziału, to Słowianie Zachodni, którzy zajmowali obszar na północ od Karpat i Sudetów oraz na wschód od Odry, oraz Słowianie Wschodni, których osadnictwo rozciągało się na wschód od Wołynia aż do środkowego Dniepru.
Między kulturami materialnymi a systemami społecznymi wczesnych Zachodnich i Wschodnich Słowian istniało pokrewieństwo. Różnice językowe między obiema grupami wynikały z uwarunkowań geograficznych, a mianowicie dużego obszaru, na którym nie można było utrzymać jednego jednolitego języka pomimo wspólnego pochodzenia etnicznego wyznaczonego przez dawne rodzime słowo Słowianie. Jednak głównym czynnikiem była odmienna historyczna ewolucja każdej z tych grup. Na ich indywidualne historie miały wpływ uwarunkowania kulturowe i polityczne ludów sąsiednich, z których część była zintegrowana ze Słowianami i wywarła różny wpływ na kulturę słowiańską.
Słowianie zachodni pojawili się w pierwszych wiekach p.n.e. na obszarze zajmowanym wcześniej przez starszą warstwę mieszkańców indoeuropejskich, od których najprawdopodobniej wzięli nazwę. Przedmiotem rozważań jest przynależność etniczna tych ludzi, których archeolodzy nazywają kulturą łużycką. Choć należała prawdopodobnie do wcześniejszej warstwy etnicznej niż Słowianie, kultura łużycka została jednak przez nich całkowicie wchłonięta. Ludy kultury łużyckiej zajmowały praktycznie całą współczesną Polskę i sięgały daleko na zachód i południowy zachód poza obecne granice Polski. Długie stulecia pokojowego rozwoju, od około 1300 do 400 lat p.n.e., lata bez przeszkód przez najazdy obcych, sprzyjały znacznej jednolitości cech kultury materialnej. Od tamtego czasu, aż do średniowiecza i później, wątek kulturowy w naszym kraju pozostawał nieprzerwany, co widać w cechach drewnianych budynków, osad i ich antropologicznego podłoża. Można przypuszczać, że kultura łużycka odegrała ważną rolę w kształtowaniu się kultury zachodniosłowiańskiej.
Największą zbadaną osadą tego ludu jest grodzisko w Biskupinie (z około 400 roku p.n.e.) w województwie bydgoskim. Głównymi cechami były: prymitywne metody rolnicze i hodowla zwierząt, wysokie umiejętności stolarskie i garncarskie oraz użycie żelaza do wykuwania broni i niektórych narzędzi. Znaczny fragment osady Biskupin został odsłonięty na wyspie na jeziorze. Stara osada składała się z około 100 domów tej samej wielkości, stojących wzdłuż jedenastu równoległych ulic, z których wszystkie kończyły się jedną ulicą. Osadę otaczał potężny drewniany wał o wysokości od 4 do 5 m. Na moście łączącym wyspę z lądem znajdowała się duża brama. Można przypuszczać, że tego typu grody warowne były siedzibą bogatszych rodów patriarchalnych, które chroniły swoje rosnące bogactwo przed chciwymi sąsiadami.
Genezę Słowian Zachodnich można doszukiwać się w modyfikacji kultury łużyckiej pod wpływem Słowian. Nie jest przypadkiem, że zmiana ta zbiegła się ze zmianami gospodarczymi, związanymi z jednej strony z rozwojem hutnictwa żelaza – lokalnie wydobywaną rudą od II i I wieku p.n.e. – a z drugiej z usprawnieniem rolnictwa. Bliskość federacji plemion celtyckich pomogła starożytnym Słowianom przyjąć szereg nowinek technicznych. Pod koniec IV i na początku III wieku p.n.e. Celtowie dotarli przez ziemie naddunajskie i ziemie Czech aż po Śląsk, gdzie założyli osadę w rejonie góry Ślęży. Przypisywane im wspaniałe rzeźby, które są rozrzucone na zboczach i u podnóża góry, wskazują, że było to ich główne centrum kultu, odziedziczone później przez inne ludy. Kolejna osada powstała na Górnym Śląsku, a wpływy celtyckie sięgały także zachodniej Małopolski. Zakłada się, że plemienna nazwa Łużyc może odnosić się do tych grup celtyckich. Jednak inni uczeni umieszczają je wśród plemion słowiańskich.