Po zakończeniu wojny z Napoleonem jesienią 1814 r. rozpoczął się Kongres Wiedeński, którego jednym z głównych zagadnień był podział terytorium Polski. Po gwałtownych sporach do Rosji przeniesiono ponad 127 tys. km2 pierwotnie polskich ziem, liczących ponad trzy miliony mieszkańców. Terytorium to nazywano Królestwem Polskim.
Polska jako część Rosji
Cesarz Aleksander I, chcąc uzyskać poparcie ludności polskiej, po zakończeniu działań wojennych natychmiast wydał dekret amnestii dla żołnierzy polskich walczących w armii Napoleona przeciwko Rosji. Przywrócenie suwerenności państwa polskiego, nawet w ramach imperium rosyjskiego, wzbudziło wyraźne poparcie wpływowych przedstawicieli polskiej szlachty, którzy uznali to za niezbędny warunek utrzymania własnych przywilejów majątkowych.
17 listopada 1815 r. Polacy otrzymali status suwerennego państwa i własną Ustawę Zasadniczą (konstytucje). Konstytucja utrwaliła tradycje czasów Rzeczypospolitej, wyrażone w tworzeniu Sejmu, nazwach i kolegialnej strukturze rządów państwowych, wyborach sędziów i członków zarządów. Polska zachowała rząd narodowy, walutę (złoty) i siły zbrojne. Te ostatnie zreformowano na wzór rosyjski, ale z zachowaniem polskiego munduru wojskowego i języka dowodzenia. Język polski nadal miał status języka państwowego. Polacy otrzymali prawo do zajmowania najważniejszych stanowisk w rządzie. Sejm stał się najwyższym organem ustawodawczym, którego uroczyste otwarcie w 1818 roku zostało przeprowadzone osobiście przez Aleksandra I.
Główne artykuły Konstytucji
Przedłożona Ustawa Zasadnicza i ściśle związany z nią przepis dotyczący trybu wyborów parlamentarnych uznano za najbardziej liberalne wówczas ustawodawstwo w Europie. Prawo głosu otrzymało ponad 100 tysięcy osób. Liczba ta jest imponująca jak na tamte lata. Polska była jedynym krajem środkowoeuropejskim, którego parlament został utworzony w wyborach bezpośrednich przez przedstawicieli wszystkich warstw społecznych.
Państwo uznało zasadę powszechnej równości wobec prawa. Co prawda, z pewnymi niuansami. Dość oficjalnie ogłoszono, że dotyczy to tylko obywateli wyznających chrześcijaństwo. Żydzi, jako wyznawcy doktryny antychrześcijańskiej, zostali pozbawieni wszelkich wolności i praw politycznych.
Konstytucja proklamowała przyłączenie, na zawsze, do Imperium Rosyjskiego i związanie z nim dynastii królewskiej. Monarcha rosyjski został jednocześnie królem polskim. Jednocześnie monarchia była konstytucyjna, a władzę króla ograniczało wydane przez niego prawo konstytucyjne. Kolejność sukcesji na tronie odpowiadała kolejności rosyjskiej.
Inicjatywa ustawodawcza została skierowana do monarchy, ale sprawowanie władzy ustawodawczej musiało odbywać się wspólnie z Sejmem. Monarcha Aleksander wprowadził poprawkę do tekstu konstytucji, przyznając mu prawo do dostosowania budżetu zaproponowanego przez Sejm.
Parlament był dwuizbowy: Izba Wyższa i Izba Poselska (Niższa). W Izbie Wyższej – Senacie, zasiadali przedstawiciele rodziny cesarskiej, a także dowódcy wojskowi, biskupi i inni urzędnicy wyznaczeni przez monarchę. Ich łączna liczba nie miała przekraczać 128 osób. Do głównych zadań posłów należała zmiana przepisów prawa karnego i cywilnego. Problemy zarządzania i administracji rozwiązały dekrety wojewody i utworzonej nieco później Rady Administracyjnej.
Gubernator był uważany za zastępcę monarchy. Prawie wszystkie swoje funkcje pełnił podczas nieobecności króla w kraju. W celu zarządzania scentralizowanego utworzono Radę Państwa, w tym Radę Administracyjną ze Zgromadzeniem Ogólnym. W skład Rady Administracyjnej, oprócz samego namiestnika królewskiego, wchodziło pięciu ministrów i innych urzędników mianowanych przez monarchę. Rada Administracyjna była najwyższym organem władzy wykonawczej i jednocześnie organem doradczym monarchy i wojewody w sprawach wykraczających poza kompetencje ministerialne. Po zniesieniu funkcji gubernatora w 1826 r. Rada Administracyjna stała się najwyższą strukturą rządową. Wszelkie poprawki do projektów rządowych mogły być teraz przyjmowane dopiero po uzgodnieniu członków Rady Administracyjnej z komisjami Sejmu.
W celu rozpatrzenia w ostatniej instancji niemal wszystkich spraw cywilnych i karnych w Warszawie powołano Sąd Najwyższy Królestwa Polskiego. Przestępstwa przeciwko państwu, a także przestępstwa funkcjonariuszy państwowych rozpatrywane były przez Sąd Najwyższy, w którego skład wchodzili wszyscy członkowie Senatu.
Konsekwencje przyjęcia Konstytucji
Większością przedstawicieli szlacheckiego społeczeństwa, Konstytucja z 1815 roku jako w pełni zgodna z ich interesami klasowymi, została przyjęta z zadowoleniem. Znacznie gorzej wyglądała sytuacja z „główną populacją”. Pojawiły się i zakorzeniły liberalne poglądy. Zaczęto tworzyć nowe organy prasowe i tajne struktury antyrządowe. Z tego powodu wbrew postanowieniom Ustawy Zasadniczej powstała cenzura najpierw czasopism, a dopiero potem wszystkich wyrobów poligraficznych. Działania władz rosyjskich spotkały się z ostrą krytyką. Reprezentował Rosję gubernator, wielki książę Konstanty Pawłowicz, który starając się utrzymać istniejący porządek, faktycznie wstrzymał normalne funkcjonowanie wszystkich pozostałych władz w państwie.
Zaraz po ogłoszeniu Królestwa Polskiego powstał nielegalny opór. Tajne struktury rewolucyjne istniały już na początku lat dwudziestych XIX wieku i zyskały znaczący wpływ. Za wspólny cel Sejmu i nielegalnej opozycji uznano powrót utraconych w wyniku dawnych zaborów terytoriów Białorusi, Ukrainy i Litwy oraz przywrócenie dawnych granic Polski. Rezultatem było powstanie w latach 1830-31, które spowodowało utratę konstytucji.