Słowianie stanowią grupę plemion, która stosunkowo późno wyodrębniła się spośród ludów indoeuropejskich. Ich pierwotnymi siedzibami były tereny mieszczące się między Dniestrem, Dnieprem a Prypecią. Podział na słowiańszczyznę wschodnią, zachodnią i południową dokonał się w wyniku wielkiej wędrówki ludów. Napływające wtedy z Azji plemiona przemieszczały się w kierunku Europy Zachodniej wypierając Germanów i Celtów z zamieszkałych przez nich terenów. Na terenach tych osiedlali się później Słowianie.
Tereny zasiedlone przez Słowian graniczyły na północy z plemionami Bałtów – Prusami, Jaćwingami, Litwinami i Łotyszami, natomiast na zachodzie – z Germanami. Zachodnia granica przebiegała na rzece Łabie.
Słowianie zachodni i wschodni żyli ze sobą „po sąsiedzku” – plemiona tych grup wzajemnie na siebie oddziaływały, natomiast Słowianie południowi żyli w pewnej izolacji, na co wpływ miały stale przemieszczające się ze wschodu na zachód masy ludności (plemiona Awarów, Węgrów). Społeczeństwa Słowian południowych rozwijały się również pod silnymi obcymi wpływami.
Struktura społeczna i gospodarka plemion
Na początku naszej ery społeczeństwa słowiańskie opierały się na strukturze rodowej, tj. grupach ludzi, których łączyły więzy krwi. Formą gospodarowania było prymitywne rolnictwo żarowe. Nowe tereny pozyskiwano poprzez wypalanie lasów. Gdy po kilku – kilkanastu latach ziemia stała się jałowa, przenoszono się w nowe miejsce zaczynając znów od wypalania lasu. [tworzyły się polany, stąd nazwa plemienia – Polanie.]
Decyzje odnośnie ważnych spraw, takich jak wojna czy pokój podejmował wiec plemienny. Była to wspólnota wszystkich wojowników danego plemienia. Do jego kompetencji należało również rozstrzyganie sporów.
W miarę organizowania kampanii wojennych przywództwo obejmowały (za pomocą perswazji bądź siły) szczególnie uzdolnione jednostki. Prowadziło to do stopniowego wykształcania się grupy możnych. Wybierano spośród nich, początkowo tylko na czas wojny, przywódcę, nazywanego księciem lub wojewodą.
Po okresie wielkiej wędrówki ludów podstawową jednostką struktury społecznej stało się opole. Była to wspólnota terytorialna oparta na więziach sąsiedzkich. Dominującą formą gospodarowania stało się rolnictwo orne. Grunty orne były podzielone pomiędzy poszczególne rodziny, natomiast tereny takie jak lasy, wody, pastwiska były użytkowane wspólnie, przez wszystkie rodziny należące do danego opola.
W VI / VII wieku rozpoczął się proces łączenia plemion w związki plemion. Książęta zwiększali stopniowo swoją władzę, opierając się na grupach wiernych im wojowników, czyli na drużynach.
Początki państwowości
W drugiej połowie VI wieku Awarowie, koczownicze plemię z Azji, najechali Panonię, dawną prowincję rzymską. Wiązało się to z uzależnieniem od siebie okolicznych plemion słowiańskich. Mimo poddaństwa, Słowianie organizowali wspólnie z nimi rabunkowe wyprawy na Bizancjum. Gdy w trakcie jednej z takich wypraw Awarowie zostali pokonani przez cesarza bizantyńskiego, Herakliusza, Słowianie postanowili wykorzystać to do wyzwolenia się spod ich zwierzchnictwa.
Państwo Samona
Na czele buntu stanął Samon, frankijski kupiec. Po zwycięstwie, w uznaniu jego przywódczych talentów, obwołano go wodzem ludów zamieszkujących tamte tereny, czyli obszary dzisiejszych Moraw i części Czech. Stworzył on organizację nazywaną przez historyków państwem Samona, choć ta luźna formacja nie w pełni na takie miano zasługiwała. Miało to miejsce ok. roku 620.
Samonowi udało się przeciwstawić planom władców merowińskich próbujących narzucić mu swoje zwierzchnictwo. Choć państwo Samona rozpadło się po śmierci władcy, tj. ok. 660 r., samo utworzenie takiej organizacji świadczy o dochodzeniu Słowian do pewnej dojrzałości politycznej. Efektem tego musiało stać się stworzenie „pełnowartościowego” państwa.
Państwo Wielkomorawskie
Pierwszą słowiańską formacją posiadającą wszystkie cechy państwa jest Państwo Wielkomorawskie. Zaczęło się ono kształtować na początku IX wieku na terenach dzisiejszych Czech i Moraw. Tworzyły je plemiona Czechów, Chorwatów i Morawian. Pasma Sudetów stały się naturalnymi barierami, chroniącymi ich państwo przed próbami narzucenia władzy zwierzchniej przez Franków.
Pierwszym znanym z imienia władcą Państwa Wielkomorawskiego był Mojmir, założyciel dynastii Mojmirowiczów. Za jego panowania wykształcił się system grodowy i pojawili się urzędnicy. W roku 822 przyjął on chrzest z rąk frankijskich duchownych, wprowadzając swoje państwo w krąg kultury zachodniej. W efekcie państwo stało się podporządkowane państwu wschodnio-frankijskiemu politycznie i pod względem struktur kościelnych.
Aby to uzależnienie ograniczyć, następca Mojmira – Rościsław sprowadził na tereny Państwa Wielkomorawskiego z Bizancjum braci Cyryla i Metodego z misją chrystianizacyjną. Znali oni język słowiański, a Cyryl dostosował do niego alfabet grecki tworząc głagolicę – pierwsze słowiańskie pismo. Przełożył również Pismo Święte wprowadzając język słowiański zarówno do literatury, jak i do liturgii chrześcijańskiej. Zostało to zaaprobowane przez papieża, mimo sprzeciwu zachodniego duchowieństwa. Metody został arcybiskupem Moraw.
Po śmierci Rościsława rządy objął jego bratanek, książę Świętopełk. Do jego zasług należy m.in. powiększenie terytorium państwa. Popierał on jednak duchowieństwo niemieckie, które szybko odzyskało dawne wpływy. Efektem tego było rozwiązanie arcybiskupstwa morawskiego po śmierci Metodego oraz wydalenie bizantyńskich duchownych z Wielkich Moraw. Na tamtych terenach ponownie zagościło chrześcijaństwo obrządku zachodniego.
Po śmierci Świętopełka spory dynastyczne oraz najazdy Węgrów doprowadziły do upadku Państwa Wielkomorawskiego.