Przemiany społeczne i gospodarcze w Polsce szły razem z przekształceniami całego społeczeństwa.
Zmieniał się charakter organizacji kościelnej. W trzeciej dekadzie XIII wieku pojawiły się w Polsce zakony żebrzące – franciszkanie i dominikanie, które zmieniały charakter duchowieństwa zakonnego. Stało się ono znacznie liczniejsze, powiązane z miejscowym środowiskiem, szczególnie mieszczańskim. Żyć z jałmużny bowiem można było tylko w dużych skupiskach demograficznych.
Bardzo istotnym zjawiskiem było powstawanie parafii. W mieście stanowiły one ośrodki integrujące najróżniejsze grupy społeczne i zawodowe. W XIII wieku przy kościołach parafialnych powstawały szkoły przekazujące elementarną wiedzę katechetyczną, ale kształcące także w sztuce rachowania i pisania, dające osłuchanie z łaciną. Na wsi parafie powstawały wolniej; niekiedy zakładano je podczas lokacji – niekiedy zmieniano charakter istniejących kościołów prywatnych. Wiejskie parafie stopniowo przyswajały zasady obyczajowości i kultury chrześcijańskiej. Tworzyły też wspólnoty terytorialne dzięki stałym codziennym kontaktom umożliwiającym rozliczne powiązania rodzinne i gospodarcze. To właśnie wówczas parafie zaczęły grać główną rolę jako podstawowe wspólnoty życia społecznego i administracji państwowej.
Rozwój sieci parafialnej i zakonów żebrzących wpływał na zwiększanie się liczebności kleru, szczególnie niższego, dającego możliwości awansu różnym grupom społecznym.
O rozpowszechnieniu się chrześcijaństwa świadcz) kult rodzimych świętych, przybliżający idee religijne miejscowemu społeczeństwu. W XIII wieku dotyczyło to warstw wyższych. W tym właśnie czasie wyniesione były na ołtarze księżne domu panującego: Jadwiga – żona Henryka Brodatego, Kinga, Salomea. Ich życie i działalność (opisane w żywotach, ważnych źródłach z owego czasu) były przykładem ascezy, którą to ideę propagowały zakony żebracze. Przydomki władców – Pobożny, Wstydliwy – też świadczą o przejęciu się tymi tendencjami na dworach piastowskich. Ale już w końcu XIII wieku coraz większym kultem, widocznym między innymi we wzroście liczby pielgrzymek do ich grobów, cieszyli się święci, którzy byli bliscy wszystkim warstwom społecznym, także niższym – św. Stanisław, biskup krakowski, zakonnik Jacek Odrowąż. W kazaniach Peregryna z Opola, dominikanina z końca XIII wieku, znajdują się liczne przykłady czerpane ze zbiorów znanych na Zachodzie, a powszechnie przyswajanych i na terenie Polski.