Współcześni i potomni słusznie przyznali Kazimierzowi przydomek Odnowiciela. Sądzić można, że reformy wewnętrzne wiązały się z odbudową instytucji kościelnych, a także ze zmianami organizacji państwa. Trudno stwierdzić, w jakim stopniu reformy Kazimierzowe, kształtujące nowy system gospodarczy i militarny kraju, były wprowadzone podczas jego panowania, a w jakim w ciągu następnych dziesięcioleci. Aż do końca wieków średnich bowiem nie istniały jednolite typy administracji, formy zarządzania i gospodarowania. Stare, oparte na trwałym fundamencie zwyczajów, i nowe, wprowadzone odgórnie – współistniały ze sobą niekiedy przez wiele lat.
Istotą zmian wprowadzonych w XI wieku była rozbudowa organizacji wojskowej. Książę nie mógł łożyć na utrzymanie drużyny, stąd najprawdopodobniej zdecydowano obdarzyć wojów-rycerzy ziemią; ci zaś w zamian za to mieli obowiązek stawania zbrojnego na wezwanie władcy. W ten sposób rozpoczęto tworzenie zespołu norm, zwanych później prawem rycerskim. Nie oznacza to, że drużyna przestała istnieć. Zapewne książę i najmożniejsi dostojnicy (arcybiskup, wojewoda) nadal mieli swoje oddziały przyboczne, działające na starej zasadzie. Urzędnikiem odpowiadającym za nowy system organizacji został wojewoda, najwyższy pałacowy dostojnik owego czasu. Skarb państwowy przestał troszczyć się o utrzymanie rycerzy, którzy przekształcili się w posiadaczy ziemskich, z laski księcia korzystających z dochodów rolnych.
Ten stan rzeczy prawdopodobnie wiązał się z nowym podziałem terytorialnym. Ziemia gnieźnieńska utraciła rolę głównego ośrodka państwowości. Cały kraj został podzielony na prowincje otaczające „główne stolice królestwa” – jak je nazwał Gall. Nie znamy ich liczby. Na pewno należały do nich Kraków, Wrocław, Sandomierz, prawdopodobnie Płock, Kruszwica, Gniezno, Poznań, być może Czersk, Głogów, Gdańsk. Z kolei w obrębie prowincji utworzono okręgi ziemskie – późniejsze kasztelanie – wokół ważniejszych grodów. Znamy ich wiele: Wolbórz, Rozprzę, Żarnów, Lublin, Giecz, Święcko, Pułtusk, Brok.
W zasadzie system świadczeń gospodarczych na rzecz administracji książęcej miał być samowystarczalny. Osady służebne, rozbudowywane i uzupełniane w miarę potrzeb (na przykład Winiary, na potrzeby Kościoła), grupowały się wokół ośrodków pełniących funkcje wojskowe, skarbowe i sądownicze. Zapewne coraz więcej dziedzin życia gospodarczego poddawano władzy książęcej (co stanowiło tzw. w historiografii regale). Proces ten miał już miejsce prawdopodobnie w czasie budowy państwa. Wraz z rosnącymi potrzebami władzy rozszerzał się zakres tego typu zastrzeżonych uprawnień władcy, obejmując np. odławianie bobrów, bicie monety lub prawo organizacji targów służących wolnej wymianie, budowy grodów czy mostów. Skarb książęcy korzystał z ceł pobieranych w rozmieszczonych co kilkanaście kilometrów (jak na Kujawach) komorach, z opłat targowych, ze świadczeń ludności zależnej, z danin. Należały do nich między innymi: narzaz – danina w bydle, powołowe – danina od sprzężaju, szron – danina łowiecka, stan – obowiązek utrzymywania przejeżdżającego księcia, stróża – obowiązek prac obronnych itp.
Grody były silnie ufortyfikowane drewniano-ziemnymi umocnieniami przedzielonymi fosami z wodą. W arsenałach znajdowały się „haki żelazne” do zrzucania wspinających się najeźdźców, kotły do polewania wrzątkiem, koło do miażdżenia przeciwników itp. Wojska składały się z oddziałów zorganizowanych zapewne według przynależności terytorialnej. Piechota była może zgrupowana w hufce tysiącosobowe, jazda – w szyki liczące około trzystu rycerzy.
Od czasów Odnowiciela ośrodek władzy zdecydowanie przesunął się na południe kraju, a Kraków i ziemia krakowska zaczęły dystansować Gniezno i zrujnowaną Wielkopolskę. Widoczne to było także w dziedzinie odbudowy organizacji kościelnej; pierwszy po kryzysie zwierzchnik Kościoła polskiego, Aron, wymieniany był jako arcybiskup krakowski. Gniezno dopiero z czasem wróciło do roli głównego ośrodka Kościoła polskiego. Kazimierzowi też przypisuje się fundację klasztoru benedyktynów w Tyńcu, który odegrał istotną rolę w rozwoju kultury w drugiej połowie XI wieku.